Γράφει η Ελένη Σαμπαζιώτου – Καραμπέτσου: Συνταξιούχος εκπαιδευτικός
Στη μνήμη του πατέρα μου, Αντώνη Σαμπαζιώτη, που πήρε μέρος στη διάσωση των Εβραίων του Βόλου
Το κατά πόσο το Ολοκαύτωμα, νοσηρό δημιούργημα ναζιστικής σκέψης, οργάνωσης και εκτέλεσης εις βάρος 6 εκατομμυρίων Εβραίων πολιτών πραγματοποιήθηκε αποκλειστικά και μόνο από τους εμπνευστές του, είναι το ζητούμενο από μερίδα σύγχρονων ιστορικών. Ο αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτρης Σωτηρόπουλος (εφημερίδα «Το Βήμα» 18-3-2018) είναι κατηγορηματικός πως υπήρξαν πολλοί «Πρόθυμοι Δήμιοι» όπως τεκμηριώνεται και από το ομότιτλο βιβλίο του Daniel Goldhagen – 1998. «Γνωρίζουμε ότι πληθυσμοί που κατοικούσαν γύρω από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι προμηθευτές εφοδίων και υπηρεσιών προς τα στρατόπεδα και πολλοί άλλοι ναζιστές ή όχι, Γερμανοί ή μη, συνεργάστηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Σε πολλές περιπτώσεις σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, τοπικοί πληθυσμοί δεν ήσαν μόνο συνεργοί, αλλά ήσαν οι ίδιοι εκτελεστές των Εβραίων, με τους οποίους ζούσαν μαζί στις ίδιες κοινότητες. Παράδειγμα είναι η σφαγή όλων των Εβραίων κατοίκων του πολωνικού χωριού Γεντβάμπνε από τους γείτονές του, όπως απέδειξε η έρευνα του Jan Gross (The Neighbors-Pricenton University 2001). Ανάλογα περιστατικά συνέβησαν σε κοινότητες Ρουμάνων (στη Βεσσαραβία το 1941 ο διωγμός των Εβραίων από τους Ρουμάνους ήταν τόσο άγριος που παρενέβαιναν ενίοτε οι Γερμανοί για να τους σταματήσουν), Λιθουανών, Λετονών, Ουκρανών, όπου οι κάτοικοι όχι μόνο συνεργάστηκαν αλλά οι ίδιοι προχώρησαν σε μαζικές δολοφονίες Εβραίων συντοπιτών τους».
Σημαντικά ευρήματα θα προσθέταμε, έρχονται στο φως από το στρατόπεδο Γιοσάνεβιτς των Ουστάσι στην Κροατία. Ο επίσκοπος Σλαβονίας της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Jovan Culibrik, το χαρακτηρίζει «στυγερό στρατόπεδο αφανισμού 700.000 Εβραίων, Ορθοδόξων και Ρομά».
Ως προς τη διαβάθμιση των ευθυνών (ενεργός συμμετοχή στο έγκλημα, συνέργεια, εκμετάλλευση), ο καθηγητής δεν απαλλάσσει «όσους επωφελήθηκαν προσωπικά (και ήσαν πολλοί αυτοί) από τη βίαιη απομάκρυνση δεκάδων χιλιάδων Εβραίων από τα σπίτια και τα μαγαζιά τους» ούτε απαλλάσσει την ελληνική πολιτεία από το ότι επέτρεψε την ανέγερση δημοσίων κτηρίων πάνω στο κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης. Ενδεικτικό της παρεξηγήσιμης αδιαφορίας για το θέμα είναι ότι καθιέρωσε την 27η Ιανουαρίου ως «Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος» μόλις τον Ιανουάριο του 2004 και καταλήγει: «Ο αντισημιτισμός είναι ένα διαρκές υπόγειο ρεύμα της ελληνικής κουλτούρας, που άλλοτε κρύβεται κάτω από το έδαφος, άλλοτε χύνεται με ορμή στην επιφάνεια και άλλοτε εκδηλώνεται με λιγότερο φανερό τρόπο» (ποσοστό Χρυσής Αυγής).
Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Ιγνάτιος, που έχει ασχοληθεί με το θέμα, καθώς στον Βόλο, παραδοσιακά, οι δεσμοί μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και της Εβραϊκής Κοινότητας ήταν πάντοτε φιλικοί, μιλάει καθαρά για «ενεργή ή παθητική συνεργασία τόσο του μέσου πολίτη όσο και χιλιάδων πρόθυμων συνεργατών των Ες-Ες». Αντικρούει μάλιστα τους χαρακτηρισμούς «κτήνη» ή «τρελοί» για τους εθνικοσοσιαλιστές – ναζιστές δολοφόνους, «γιατί είναι σαν να τους προσφέρουμε το άλλοθι του ακαταλόγιστου των πράξεών τους». Προχωρώντας μάλιστα σε αυτοκριτική διερωτάται: «Ποια υπήρξε η στάση της Εκκλησίας της Ελλάδας αλλά και των χριστιανών», για να δώσει ο ίδιος την απάντηση: «Με ελάχιστες εξαιρέσεις οι χριστιανικές κοινότητες, οι εκκλησίες στη δύση και την ανατολή ελάχιστα έπραξαν, αν δεν συνεργάστηκαν ανοιχτά με τους χιτλερικούς δολοφόνους.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, δυστυχώς, δεν ξέφυγε κατά πολύ από τον κανόνα. Η Ζάκυνθος αποτελεί μοναδικό παράδειγμα σε όλη την κατεχόμενη Ελλάδα, όπου ΟΥΔΕΙΣ Εβραίος εχάθη (από τους 275) χάρη στον απαράμιλλο ηρωισμό του Δεσπότη Χρυσοστόμου, που στην απαίτηση των Γερμανών για λίστα Εβραίων του νησιού, απάντησε με ένα χαρτί στο οποίο υπήρχαν δύο ονόματα: το δικό του και του δημάρχου (Λουκά Καρρέρ). Ο προκάτοχός μας Ιωακείμ, σε συνεργασία με τους αντάρτες του Πηλίου, διέσωσε τους περισσότερους Εβραίους του Βόλου (75%) ενημερώνοντάς τους εγκαίρως να φύγουν».
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στην ομιλία του (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, 27/1/2018) αντιμετωπίζει το Ολοκαύτωμα ως πανευρωπαϊκό έγκλημα με κύριο, όχι αποκλειστικά υπεύθυνο τη Γερμανία, γιατί χωρίς τη συνεργασία με τους φασίστες και αντισημίτες των άλλων ευρωπαϊκών χωρών δεν θα ήταν εύκολο να πραγματοποιηθεί η μοναδικότητα της εβραϊκής γενοκτονίας. Όσο για το επιχείρημα πως ο γερμανικός λαός δεν γνώριζε τίποτα, διερωτάται: «Οι Γερμανοί γιατροί και δικηγόροι δεν πήραν είδηση ότι κάποια στιγμή εξαφανίστηκαν από δίπλα τους, από τα νοσοκομεία και τις αίθουσες δικαστηρίων οι Εβραίοι συνάδελφοί τους; Οι Γερμανοί δάσκαλοι και καθηγητές δεν είδαν ότι χάθηκαν από τις τάξεις τους οι Εβραίοι μαθητές, ούτε οι Γερμανοί μαθητές αντιλήφθηκαν ότι εξαφανίστηκαν οι συμμαθητές τους από το διπλανό θρανίο, ούτε οι γονείς των μαθητών το κατάλαβαν; Οι ναζί άρχισαν να χτίζουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, κοντά σε χωριά και πόλεις, με πρώτο το Νταχάου, δίπλα στο Μόναχο (20-3-1933). Αρκετά από αυτά έμειναν ενεργά μέχρι το τέλος του πολέμου. Κανείς από τους περίοικους δεν τα είδε ποτέ; Κανείς δεν πήρε είδηση τι γινόταν εκεί μέσα; Το έγκλημα δεν έγινε από μόνο του, το έκαναν άνθρωποι. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν μόνο στελέχη του Ναζιστικού Κόμματος. Τα Ες-Ες και κάποια άλλα τέρατα, ήταν καλοί οικογενειάρχες, προκομμένοι επαγγελματίες, ενσυνείδητοι υπάλληλοι της γερμανικής κοινωνίας, μίας κοινωνίας με υψηλό πολιτισμό και παιδεία.
Το έγκλημα έγινε με την ενεργό συμπαράσταση ή την ένοχη αδιαφορία όλης της γερμανικής κοινωνίας». Εδώ θα προσθέταμε πως από το 1935 με τους Νόμους της Νυρεμβέργης είχαν αρχίσει να καταργούνται σταδιακά όλα τα δικαιώματα του εβραϊκού πληθυσμού, όπως ο γάμος με Γερμανούς πολίτες, η άσκηση του ιατρικού και νομικού επαγγέλματος, η επιχειρηματική δραστηριότητα, η φοίτηση των παιδιών στα σχολεία, η κάλυψη από το εθνικό σύστημα υγείας, η έκδοση αδειών οδήγησης, η είσοδος σε θέατρα, κινηματογράφους, μουσεία, αίθουσες συναυλιών, αθλητικές εγκαταστάσεις, ενώ τρία χρόνια πριν αρχίσουν οι εκτοπίσεις, οι ναζί μιλούσαν για «τελική λύση» ονομάζοντας τα στρατόπεδα συγκέντρωσης «κάμπινγκ εργασίας». Έτσι είχαν καιρό για να λεηλατήσουν τις περιουσίες των Εβραίων.
Συνεχίζοντας ο Σταύρος Ζουμπουλάκης ασκεί σκληρή κριτική στην ελληνική στάση. «Η αυτάρεσκη εθνική ρητορική μας επί του θέματος ισχυρίζεται πως εμείς οι Έλληνες αγαπούσαμε πάντα τους Εβραίους, ότι ο αντισημιτισμός και ο ρατσισμός είναι άγνωστα σε μας και πως, αντίθετα με ό,τι έγινε στην υπόλοιπη Ευρώπη, εμείς τους προστατέψαμε τους φίλους μας τους Εβραίους. Η Ζάκυνθος και οι άλλες θεσσαλικές πόλεις, όπου σώθηκαν οι περισσότεροι από τους Εβραίους κατοίκους, ήταν μάλλον οι εξαιρέσεις. Η διάσωση κατέστη δυνατή μόνο όταν κινητοποιήθηκαν οι τοπικοί παράγοντες, όταν συμπαραστάθηκε ο τοπικός πληθυσμός και όταν ήταν παρόν ισχυρό αντιστασιακό κίνημα. Εάν πράγματι τους προστατέψαμε, πώς γίνεται το ποσοστό εξόντωσης των Εβραίων της Ελλάδας να είναι ένα από τα υψηλότερα της Ευρώπης (84-89%);
Το Ολοκαύτωμα δεν είναι κάτι που συνέβη αλλού, μακριά και πέρα, χιλιάδες χιλιόμετρα έξω από τα σύνορά μας. Συνέβη και στον τόπο μας, δίπλα μας. Η ρητορική μας είναι ψευδής και εκφράζει μια συλλογική συνείδηση ανώριμη, ανήλικη, χωρίς αυτοπεποίθηση, που αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες της.
Ας αφήσουμε τα ψέματα. Τους αγαπημένους μας γείτονες Εβραίους, τους αφήσαμε να χαθούν. Όταν τους πήραν οι Γερμανοί για να τους οδηγήσουν στα στρατόπεδα της εξόντωσης, εμείς λεηλατήσαμε τα σπίτια και τα μαγαζιά τους. Το Ολοκαύτωμα θέτει υπό διαρκή δοκιμασία την ηθική μας συνείδηση και η αναμέτρηση μαζί του ίσως μας οδηγήσει να συνειδητοποιήσουμε τουλάχιστον δύο πράγματα: Πρώτον, κανείς μας δεν είναι προφυλαγμένος από τη βαρβαρότητα και δεύτερον, η παθητικότητα δεν είναι ηθικά ουδέτερη στάση, γιατί αφήνει το κακό να προχωράει ανεμπόδιστα».
Στο ίδιο μήκος κύματος και ο δήμαρχος Γιάννης Μπουτάρης στην ιστορική ομιλία του (28-1-2018) στην «Αποθήκη Γ’» του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, επ’ ευκαιρία της θεμελίωσης του Μουσείου του Ολοκαυτώματος, κάνοντας θαρραλέα αυτοκριτική, μίλησε για «ενοχές της πόλης». Ως πρώτος πολίτης, δεν δίστασε να ξύσει πληγές για να αναδείξει τη δυσάρεστη αλήθεια. Ο λόγος του, συχνά, γίνεται σπαραχτικός.
«Είναι τόπος δύσκολος αυτή η πλατεία! (Πρόκειται για την Πλατεία Ελευθερίας, όπου τον Ιούλιο του 1942 οι Γερμανοί συγκέντρωσαν 9.000 άνδρες Εβραίους υποβάλλοντάς τους σε βασανισμούς και δημόσια ταπείνωση κάτω από τον καυτό ήλιο). Μας υπενθυμίζει ότι το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης (από τις 56.000 Εβραίους χάθηκαν οι 46.000) είναι ο πιο βαρύς κρίκος σε μια μακρά αλυσίδα βίας και εξανδραποδισμού. Μας υπενθυμίζει ότι οι Εβραίοι ήταν αδιάσπαστο κομμάτι ενός πολύχρωμου μωσαϊκού, ότι η “Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων“ ήταν ταυτόχρονα και η “Βαβέλ της Μεσογείου“. Ποιοι θρήνησαν το 1945 τους εξαφανισμένους γείτονές τους; Ποια μνημεία στήθηκαν; Ποιες τελετές έγιναν; Μόνη η κοινότητα καθημαγμένη και ρακένδυτη πάλευε να ανασυστήσει την ύπαρξή της και να θρηνήσει τους νεκρούς της. Η πόλη, η κοινωνία, η χώρα ολόκληρη, αδιαφόρησαν. Κρύφτηκαν πίσω από το δάκτυλό τους. Έκαναν πως δεν ήξεραν τι συνέβη, ποιος το έκανε, ποιος βοήθησε, ποιος προστάτευε, όταν άλλοι, πολλοί, γκρέμιζαν, έκαιγαν, έκλεβαν, καταλάμβαναν τον χώρο και τα υπάρχοντα των πολλών απόντων και των λιγοστών παρόντων;
Είναι το χάρτινο χωνάκι που ο Αρμένης πωλητής ξηρών καρπών τύλιγε τα στραγάλια του, φύλλο χαρτί σκισμένο από Παλαιά Διαθήκη εβραϊκής οικογένειας. Είναι το μαρμαρόστρωτο προαύλιο του Αγίου Δημητρίου, φτιαγμένο από εκατοντάδες ταφόπλακες από το κατεστραμμένο, από Γερμανούς και Έλληνες χριστιανούς, υπαλλήλους του Δήμου, εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης. Είναι το Νοσοκομείο “ΑΧΕΠΑ“ και το “Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο“ που οικοδομήθηκαν πάνω σε μία από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις της Ευρώπης. Είναι οι εβραϊκές ταφόπλακες που στρώθηκαν μπροστά στο Στρατηγείο και πέριξ του Βασιλικού Θεάτρου, εκείνες που χρησιμοποίησε ο Δήμος Θεσσαλονίκης και τον Νοέμβριο του 1948 για την κατασκευή οδών και πεζοδρομίων. Είναι η εβραϊκή ασημένια τσάντα που κρατούσε με στυλ χριστιανή οικογενειακή φίλη, είναι το εβραϊκό οικογενειακό χαλί που στρώθηκε σε φιλικό χριστιανικό σπίτι…
Κάποιες εκατοντάδες μέτρα πιο πέρα, το Μουσείο του Ολοκαυτώματος θα συμβολίζει τη ντροπή μας για όσα έγιναν, για όσα κάναμε και κυρίως για όσα δεν μπορέσαμε ή δεν θελήσαμε να κάνουμε, γηγενείς και πρόσφυγες, δεξιοί και αριστεροί, κατά και μετά τον πόλεμο… Εδώ δεν υπάρχει “γιατί“. Το Ολοκαύτωμα των δικών μας Εβραίων δοκιμάζει τα όρια της λογικής και ο μόνος τρόπος να αναμετρηθούμε μαζί του είναι να αποδεχτούμε ότι θα είναι πάντα κομμάτι αυτού που είμαστε ως Θεσσαλονικείς, Έλληνες και Ευρωπαίοι».
Ο Νίκος Δήμου σε επιφυλλίδα του «Αντισημίτες νυν και αεί;» (εφημερίδα «Το Βήμα» 25-3-2018) καταπιάνεται με δύο έρευνες, σύμφωνα με τις οποίες είμαστε πανευρωπαϊκά πρώτοι στον αντισημιτισμό. Η πρώτη έγινε το 2014 από την ADL/GLOBAL και έδειξε πως το 69% των Ελλήνων τρέφει αντισημιτικές απόψεις. Η δεύτερη έγινε το 2017 από το Ιδρυμα Χάινριχ-Μπελ και επιβεβαιώνει την προηγούμενη, αφού το 75% πιστεύει πως οι Εβραίοι εκμεταλλεύονται το Ολοκαύτωμα προς ίδιον όφελος, ενώ το 71% των ερωτηθέντων θεωρεί πως οι Εβραίοι έχουν μεγάλη εξουσία είτε ως πολίτες, είτε ως κράτος, είτε ως επιχειρηματίες και καταλήγει: «Το πόσο πολλούς “βοηθήσαμε“ το τεκμηριώνουν οι στατιστικές. Μόνο το 20% σώθηκαν στην Ελλάδα – δεύτερη χειρότερη επίδοση στην Ευρώπη. Οι Δανοί έσωσαν το 98,5%. Ακόμα και μέσα στη Γερμανία γλίτωσε το 45%».
Προφανώς ως Έλληνες και ως ελληνική πολιτεία απέχουμε πολύ από το να είμαστε συνολικά υπερήφανοι για τη στάση μας απέναντι στο Ολοκαύτωμα.
«Καθώς οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος μάς αφήνουν και η σκυτάλη της μνήμης περνά σε μας, το παρελθόν στοιχειώνει σιωπηλό, αόρατο αλλά παρόν. Ζητά να αποκρυπτογραφηθεί η αλήθεια που είναι γραμμένη σε άγνωστη γραφή πάνω σε σχισμένη σελίδα. Ο μόνος τρόπος είναι να μετατρέψουμε τη σιωπή σε λόγο, λόγο παρηγορητικό αλλά και θαρραλέο».
Γιάννης Μπουτάρης: Δήμαρχος Θεσσαλονίκης