Δανάη: Μόνο τραγούδησε το αηδόνι του Αττίκ;

Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη

Φιλόλογος

 

 

Είναι γιατί πίσω απ’ την κοιλάδα και την αναβροχιά,

πίσω απ’ το ποτάμι κι απ’ το λιγνό το φύλλο

παραφυλάει για το χωράφι και τη σοδειά

Ο ΑΡΠΑΓΑΣ ΤΗΣ ΓΗΣ.

Πάμπλο Νερούδα,

από το «CANTO GENERAL»

Μετάφραση: Δανάη Στρατηγοπούλου

 

Πέρασε πολύς καιρός που η Δανάη, ενώ μιλούσε για τα κυκλάμινα της Αττικής από το ραδιόφωνο, άθελά της μας ταξίδεψε στα περασμένα.

Προίκα της αναφαίρετη είναι η καλλιτεχνική δωρεά και η μουσική παιδεία. Η Δανάη, με της φωνής τον ανάλαφρο στοχασμό ΕΡΜΗΝΕΥΕΙ «Τα καημένα τα νιάτα» ή το δραματικό «Οργανάκι», ευγενική επί σκηνής, χωρίς χειρονομίες και επιδίωξη να εντυπωσιάσει, πάντοτε σε αρμονία με την κιθάρα της. Στο διάλειμμα της παράστασης ταξιδεύει, από το λυρισμό του τραγουδιού στον κόσμο των Γραμμάτων. Και τον κρίσιμο καιρό, αναπνέοντας την αύρα της πνευματικής οικογένειάς της και του ιδεολόγου πατέρα Ιππόλυτου, ξεδιπλώνει μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Με το όνομα «Ελένη» της Κατοχής, είναι το Αηδόνι και η αγωνίστρια της Αντίστασης. Αργότερα, της μέλλεται η πανεπιστημιακή διδασκαλία και η μεταφραστική πένα στη Χιλή του εμβληματικού Σαλβαδόρ Αλιέντε. Αλλά και τη διεθνή φήμη θα χαρεί ως τραγουδίστρια.1

Το τρυφερό Αηδόνι

Μέντωρ ο Κλέων Τριανταφύλλου. «Ιθαγενής κοσμοπολίτης» με μεγάλη μόρφωση και σπινθηροβόλο πνεύμα. Εξαιρετικός καλλιτέχνης, πρώτα στο Παρίσι και ύστερα της παλιάς Αθήνας: Ο Αττίκ. Ευαίσθητες χορδές χαρίζουν υπέροχες μελωδίες, περίτεχνους στίχους.2 Η Δανάη δίνει την ιδανικότερη έκφραση σε εκείνο το ταλέντο, συνδυάζει τα χαρίσματα δύο μοναδικών μορφών «του ελαφρού τραγουδιού», όπως το ονομάζουν. Όχι όμως, ελαφρού σε αυτήν την πραγματικότητα, αφού βαθιά αγαπιέται, ακόμη συγκινεί, όπως διαβάζομε και σε αθηναϊκή εφημερίδα, 24 του Γενάρη 2009:

«Ο τρόπος που η Δανάη τραγούδησε τον Αττίκ, τον Χαιρόπουλο και τον Γιαννίδη, μας οδηγεί, κατευθείαν, στο έντεχνο κλασικό τραγούδι του Σούμπερτ, του Μπετόβεν, του Σούμαν, του Φωρέ».3

Η μαγευτική Δανάη αποκαλείται «Αηδόνι του Έρωτα». Από άλλα χρόνια, μας έρχεται ιδανικός ο Έρωτας. Με ποίηση, μουσική, φωνή λυρική, σημαίνει γοητεία, λεπτότητα συναισθήματος, κάποτε και μελαγχολία του χωρισμού, με αντίκρισμα όμως τη συγγνώμη, όχι την άρνηση. Τον τραγουδούν ο Αττίκ και η μούσα του:

Μα τόσα μαγικά

να μιλούν πιο γλυκά,

δεν είδα άλλα και τόσο μεγάλα,

στο λέω αληθινά..

«Είδα μάτια» μαθαίνουν οι Αθηναίοι, στην υπέροχη «Μάντρα» του αρτίστα επί της οδού Αχαρνών, δεν θα αργήσει και το «Ζητάτε να σας πω», η μπαλάντα – σταθμός:

Ζητάτε «είδα μάτια»…

Κοντά σε μια πληγή,

που ακόμα αιμορραγεί,

μη μου γυρνάτε το μαχαίρι…

Μαραμένα τα γιούλια κι οι βιόλες…

«Παπαρούνα φλογερή,

Παπαρούνα ζηλεμένη…»

Αλλά και «Ξεπεσμένη στου θεάτρου

τη φουρτούνα…

ο διαβάτης που προσμένει,

άλλην δε ζητά να βρει».

Λεπταίσθητη η Δανάη, επιδιώκει κυριολεκτικά «να ψυχαγωγήσει». Με το τραγούδι, τη δράση και την πένα της, «να οδηγήσει» στο φως την ευγένεια, όχι μόνο της ελληνικής ψυχής. Έγινε μύθος μαζί με τον Αττίκ. Οι μύθοι ωστόσο, διαρκούν, όπως συνέβη στους δύο καλλιτέχνες, επειδή έλαμψαν σε ένα δρόμο ΗΘΟΥΣ.

Δανάη – «Ελένη Σοφιανοπούλου» της Κατοχής

Και ήρθανε «χρόνοι δίσεχτοι…». Ο προπολεμικός λυρισμός της Δανάης δίνει τη θέση του σε ρεπερτόριο ηρωικό, σε δημοτικά τραγούδια, όχι όμως σε ιταλικές κανσονέτες, εξαγριώνοντας τους Ιταλούς αξιωματικούς που τις απαιτούν, με αποτέλεσμα να αλλάζει τόπους διαμονής η συνειδητοποιημένη καλλιτέχνις.

Αφηγείται η ίδια σε κείμενό της, με τον τίτλο «Τραγουδώντας»4

«Εκεί στο Αγρίνιο… τους έλεγα το “Γερο – Δήμο”, τα “Σαράντα παλικάρια”, “Του Κίτσου η μάνα” και κλαίγανε… Αμέτρητοι αγρότες και βοσκοί συρρέανε από τα γύρω χωριά… στο τέλος μού φιλούσανε το κάτω μέρος του φουστανιού μου και μου λέγανε: Ξαναθυμηθήκαμε πως ήμασταν Έλληνες, κοπέλα μου».

Τα … απαράδεκτα για τους καταδότες και το «Κομάντο Πιάτσα», σύντομα την εκδίωξαν «από το εθνικό προσκύνημα», όπως είχε ονομάσει την πόλη της Ακαρνανίας ο μισοεξόριστος γλύπτης μας Χρήστος Καπράλος.

Στην Αθήνα είναι ενεργό μέλος της «Αλληλεγγύης του ΕΑΜ». Συμμετέχει σε συναυλίες και τα χρήματα προορίζονται «για την επιβίωση του λαού μας»! Οι φυλακές Αβέρωφ δεν θα παραλείψουν να την … τιμήσουν. Αποφυλακισμένη έχει ως βάση της τον 5ο Διοικητικό Τομέα της Αντίστασης, «μια μικρή ελεύθερη Ελλάδα», όπως είναι και η Κοκκινιά και η Καισαριανή και άλλες γειτονιές… Τα θέατρα τρομαχτικών γεγονότων. Κινείται μεταξύ Καλλιθέας και Νέας Σμύρνης όλο το ’44. Επιβλέπει τη μεταφορά παραγγελιών και τροφίμων σε εκείνους που κρύβονται, γράφει συνθήματα, κρυμμένη ή μπροστά στα μάτια της χάνει συντρόφους του Αγώνα…

Τέλος Αυγούστου του ’44, θρηνεί αδικοχαμένο τον Αττίκ, απελπισμένο από το φόβο της παρακμής του γήρατος και ιδιαίτερα από την βάρβαρη, χωρίς λόγο, επίθεση εναντίον του, ενός Γερμανού σε δρόμο της Αθήνας… Θρηνεί και τη δική της δυστυχία, «κατατρεγμένη σε ένα σκυθρωπό, στενάχωρο κρησφύγετο…». Και συνεχίζει, «τρεμάμενη» στα χρόνια του Εμφυλίου…

 

α. Η καθηγήτρια Δανάη

Η Δανάη είχε μαθητεύσει κοντά στις καθηγήτριες Φωνητικής Μουσικής Μίνα Φωκά και Μάγκη Καρατζά, ο δε Μανόλης Καλομοίρης της μετέδωσε την τέχνη του πιάνου. Πήρε και δίπλωμα της Γαλλικής Ακαδημίας.

Ωστόσο, δεν θα είμαστε ακριβείς, εάν μείνουμε αποκλειστικά στα προσόντα, που απέκτησε. Ευαισθησία αραχνοΰφαντη διακρίνει το τραγούδι της Δανάης αλλά και η αίσθηση και τέλεια εκφορά της ελληνικής γλώσσας. Στο κείμενο του φιλολόγου και κριτικού Κώστα Γεωργουσόπουλου, που αναφέραμε, με τον υπέροχο τίτλο «Η Μουσηγέτις Δανάη», και τωρινό ενδιαφέρον προκαλεί η οξύτατη παρατήρηση:

«…απέραντος σεβασμός στον ΗΧΟ της ελληνικής γλώσσας. Πόσες φορές δεν άφηνε τη νηφάλια στάση της, για να ΟΡΓΙΣΤΕΙ για τον τρόπο, που ξυλοσχίστες χρήστες … κακοποιούσαν τη ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ, ΠΟΥ ΕΜΠΕΡΙΕΧΕΤΑΙ ΣΕ ΚΑΘΕ ΛΕΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΕ ΦΡΑΣΗ».

Δικαιολογημένη η οργή. Δυστυχώς εξακολουθητικά, από γνωστότατα χείλη ή σε Μέσα Ενημέρωσης, κακοποιούνται ηχητικά -και όχι μόνο- λέξεις όπως, το ποι-όν, η σι-ω-πή, το τρεχα-ντήρι, το φεγγάρι, η Πεντέλη. Εξ απαλών ονύχων, πρέπει προσεκτικά να διδάσκεται και η προφορά της γλώσσας μας -δυνατότητα υπάρχει- για να μη χάνεται η όλη μουσικότητα, η εναρμονισμένη με τα ελληνικά μας!

Άρα, αναμενόμενο ήταν, η Δανάη ως καθηγήτρια Μουσικής να μας είχε δωρίσει μαθήτριες και μαθητές της με καλλιεργημένη φωνή. «Ήταν όλοι τους παιδιά μου», όπως θαυμάσια έλεγε. Ας θυμηθούμε ορισμένα: Ζωή Μάγκου, Άντζελα Ζήλια, Ελίζα Μαρέλι, Μαριάννα Χατζοπούλου, Νάσος Πατέτσος…

 

β. Η μεταφράστρια Δανάη

Το 1967, στη συνέχεια του αδελφοκτόνου παρελθόντος, η Δανάη – «Ελένη», μάχεται για την Ελλάδα με το λόγο και την πένα, από την, ακόμη δημοκρατική Χιλή, δίπλα στην αξιόλογη αδελφή της. Διδάσκει Ελληνική Λαογραφία και Ελληνική Δημοτική Ποίηση σε πανεπιστήμιο του Σαντιάγο, μεταφράζει ισπανικά ή γαλλικά ποιήματα.

Θα φτάσει σε υψηλή κορυφή, για να χαρίσει στα Ελληνικά Γράμματα, αριστοτεχνικά μεταφρασμένο έναν ομηρικό ποταμό της Χιλής: το «Κάντο Χενεράλ»! … Το έπος της Ελευθερίας. Κατά το τραγικό 1973, τραγικό για την Ελλάδα αλλά και τη Χιλή του Σαλβαδόρ Αλιέντε, σκοτωμένου από τις γνωστές δυνάμεις του μίσους, αλλά με ανέγγιχτη την αγνή μορφή του!

Για πρώτη φορά έρχεται στην Ελλάδα το «Γενικό Άσμα» του Πάμπλο Νερούδα, τιμημένου με τα βραβεία Λένιν και Nobel. Και σύντομα, η ηρωική «συμφωνία» της Λατινικής Αμερικής θα μελοποιηθεί έξοχα, από τον, πανανθρώπινων συναισθημάτων, Μίκη Θεοδωράκη. «Η δεύτερη γραφή» της, η ελληνική με την ψυχή της Δανάης, μας εισάγει στην κοινωνική επανάσταση, στη Χιλή, στο αμερικανικό πεπρωμένο, στην «παγκοσμιοποίηση ανθρωπιάς», όπως επισημαίνει η επίσης καλή πεζογράφος Δανάη Στρατηγοπούλου, προλογίζοντας την τρίτη έκδοση του «Άσματος», το 20045…

Δεν έχουν τέλος όσα μπορούμε να γράψουμε για τον επίσης αδικοχαμένο το 1973, τον αθάνατο εθνικό ποιητή αυτής της μακρινής και συνάμα τόσο δικής μας χώρας…

Το moto της εισαγωγής του ανά χείρας κειμένου, είναι η πρώτη στροφή ποιήματος του «Canto General», με τίτλο «Τους αρπάζουν τη γη». Το διαιώνιο «κατηγορώ» συνεχίζεται:

Νιώθεις μέσα απ’ τη φλούδα του σπόρου

τον παλμό του σταριού

μες στο χρυσό του βέλος,

μα ανάμεσα ψωμί και άνθρωπο μια μάσκα:

Ο ΑΡΠΑΓΑΣ ΤΗΣ ΓΗΣ.

 ……….

 (XI – IV, σελ. 56)

Και πάντοτε άγρυπνη η Δανάη. Το 1973, που η τραυματισμένη από τη δικτατορία πατρίδα είχε ανάγκη συμπαράστασης, τα «Cantos de los Griegos», τα 41 δημοτικά μας τραγούδια που μετέφρασε, γνωρίζουν στο ισπανόφωνο κοινό τους νέους Έλληνες που παραδέρνουν, και το μεγαλύτερο ποιητή τους: Τον ελληνικό λαό! Άξια κόρη του, αποτελεί συν-εικόνα μουσικού ταλέντου, βαθιάς μόρφωσης, αγωνιστικότητας, συγγραφικής προσφοράς. Την εικόνα ενός ΩΡΑΙΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ.

«Άσπρο πουλί, τρεχαντήρι…»

Όχι όπως τότε, που το πρωτοείδε ο Αττίκ στη θάλασσα των Κυθήρων, στα κύματα της μητρικής του καταγωγής. Πένθιμο πλησίαζε τη μούσα τού καλλιτέχνη, 18 Ιανουαρίου 2009… Χειμώνα καιρό, πώς να της προσφέραμε «τα τελευταία γιασεμιά»;

Κι αν δυστυχήσεις

την πόρτα μου έλα να χτυπήσεις…

Το τρυφερό Αηδόνι από το ραδιόφωνο….

Μα και βέβαια θα ερχόμαστε, κυρία Δανάη! Ναι, λαθεμένη διαταγή είχε δοθεί στον καπετάνιο. Το τρεχαντήρι έφυγε άπρακτο.

Είστε εδώ, η ομορφιά σας χαρίζει παρηγοριά. Και συγκίνηση, όταν μας μιλάτε για τα κυκλάμινα. Γιατί εσείς, δεν θέλετε να τα κόβουν, αλλά να είναι φωτεινά, όσον καιρό ορίζει η αττική γη, και μακάρι, πάντοτε στην καρδιά μας!

ΠΑΠΑΡΟΥΝΑ

Στίχοι – μουσική: Αττίκ

Τραγούδι: Δανάη

Την πρωτόειδε μ’ ολοκόκκινα ντυμένη

καλλιτέχνης με κεφάλι αυτός ψαρό,

κοριτσάκι αυτή μικρό, να μαζεύει ζωηρό

παπαρούνες σε κάποιο αγρό

❉ ❉ ❉

Οι διαβάτες την κοιτούσαν μαγεμένοι

και περνούσαν μ’ ένα βήμα σιγανό,

μ’ αυτός μέσ’ στο δειλινό είπε μ’ ύφος ταπεινό

στο λουλούδι το ζωντανό:

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα χαρωπή

οι διαβάτες που διαβαίνουν

σ’ αγαπούνε, μα σωπαίνουν

και κανένας δε θα σου πει

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα φλογερή,

Παπαρούνα ζηλεμένη

ο διαβάτης που προσμένει

άλλην δε ζητά να βρει

❉ ❉ ❉

Δεν τον άκουσε η δροσάτη Παπαρούνα

εμεγάλωσε και πίστεψε πολλά,

λόγια ενός απατηλά, ύστερα άλλου πιο τρελά,

κατρακύλισε χαμηλά

❉ ❉ ❉

Ξεπεσμένη στου θεάτρου τη φουρτούνα

κει που χόρευε ένα βράδυ στη σκηνή,

σάμπως άκουσε βραχνή να της λέει μια φωνή

απ’ τη σάλα τη σκοτεινή:

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα σκυθρωπή

οι διαβάτες που διαβήκαν

σ’ αγαπήσαν, μα σ’ αφήκαν

βουτηγμένη μέσ’ στη ντροπή

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα σκυθρωπή,

Παπαρούνα μαραμένη,

ο διαβάτης που προσμένει

άλλην δε ζητά να βρει

 

ΠΑΠΑΡΟΥΝΑ

Στίχοι – μουσική: Αττίκ

Τραγούδι: Δανάη

Την πρωτόειδε μ’ ολοκόκκινα ντυμένη

καλλιτέχνης με κεφάλι αυτός ψαρό,

κοριτσάκι αυτή μικρό, να μαζεύει ζωηρό

παπαρούνες σε κάποιο αγρό

❉ ❉ ❉

Οι διαβάτες την κοιτούσαν μαγεμένοι

και περνούσαν μ’ ένα βήμα σιγανό,

μ’ αυτός μέσ’ στο δειλινό είπε μ’ ύφος ταπεινό

στο λουλούδι το ζωντανό:

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα χαρωπή

οι διαβάτες που διαβαίνουν

σ’ αγαπούνε, μα σωπαίνουν

και κανένας δε θα σου πει

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα φλογερή,

Παπαρούνα ζηλεμένη

ο διαβάτης που προσμένει

άλλην δε ζητά να βρει

❉ ❉ ❉

Δεν τον άκουσε η δροσάτη Παπαρούνα

εμεγάλωσε και πίστεψε πολλά,

λόγια ενός απατηλά, ύστερα άλλου πιο τρελά,

κατρακύλισε χαμηλά

❉ ❉ ❉

Ξεπεσμένη στου θεάτρου τη φουρτούνα

κει που χόρευε ένα βράδυ στη σκηνή,

σάμπως άκουσε βραχνή να της λέει μια φωνή

απ’ τη σάλα τη σκοτεινή:

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα σκυθρωπή

οι διαβάτες που διαβήκαν

σ’ αγαπήσαν, μα σ’ αφήκαν

βουτηγμένη μέσ’ στη ντροπή

❉ ❉ ❉

Παπαρούνα σκυθρωπή,

Παπαρούνα μαραμένη,

ο διαβάτης που προσμένει

άλλην δε ζητά να βρει

 

Παραπομπές:

1          Μαγουλά – Γαϊτάνου Πόπη, «Δανάη». Εκδ. Άγκυρα 2002.

2          
Δανάη Στρατηγοπούλου, «Αττίκ», βιβλιοπωλείο της «Εστίας», 1986.

3          
Γεωργουσόπουλος Κώστας, «Η Μουσηγέτις Δανάη», Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», 24-25/1/2009.

4          Κίνηση «Η Γυναίκα στην Αντίσταση». Γυναίκες στην Αντίσταση – Μαρτυρίες. Εκδόσεις Διογένης, 1983.

5          Νερούδα Πάμπλο, «Γενικό Άσμα». Μετάφραση Δανάη Στρατηγοπούλου. Εκδόσεις Δαρδανός, 3η έκδοση, 2004.