Τα άτομα με αντικοινωνική προσωπικότητα χαρακτηρίζονται από έλλειψη ενδιαφέροντος για τους άλλους. Το παρελθόν τους είναι ανοίκειο. Το ίδιο και το μέλλον δεν τους προκαλεί κανένα πραγματικό ενδιαφέρον. Διακρίνονται από μια γενική ανωριμότητα, εμμονή, ανευθυνότητα και έλλειψη κρίσης. Ακόμα, δεν έχουν αναπτυγμένη ηθική συνείδηση και ικανότητα να ωφελούνται από τα λάθη τους. Εκείνο που έχουν σαν έντονο χαρακτηριστικό είναι μια ηδονιστική αντίληψη ζωής και μάλιστα επιζητούν απολαύσεις και διακρίσεις χωρίς να κάνουν τίποτε που λογικά θα τις εξασφάλιζε. Συνήθως τις διακρίσεις τις διεκδικούν με αντικοινωνικό τρόπο.
Στερούνται ακόμα, συναισθήματος ενοχής και άγχους σε σημείο που η εμφάνισή τους ξα ξεγελά πολλές φορές για την αθωότητά τους σε σχέση με μια αντικοινωνική πράξη τους. Έχουν άλλωστε, την ικανότητα να παρουσιάζονται ανώτεροι υποψίας με το να είναι ευγενικοί, πρόσχαροι, φιλικοί, ευχάριστοι, με αίσθηση χιούμορ και προσόντα κοινωνικής αναρρίχησης. Ουσιαστικά ωστόσο, δεν έχουν πραγματικούς φίλους. Είναι κατά βάθος αντικοινωνικοί, με μια κυνική διάθεση που εμποδίζει την εδραίωση της αγάπης στη σχέση τους με τους άλλους. Είναι ανίκανοι να δώσουν αλλά και να πάρουν αγάπη.
Έχουν μια αρνητική στάση απέναντι σε κάθε είδος νομότυπης εξουσίας, τάξης και πειθαρχίας. Χρησιμοποιούν πολύ έντονα το μηχανισμό της προβολής. «Οι άλλοι φταίνε» όπου και αν είναι φανερό πως δεν είναι έτσι.
Είναι απειλητικοί, κακεντρεχείς, καταπιεστικοί και απότομοι στη σχέση τους ακόμα και με τα πιο στενά τους πρόσωπα.
Τέλος, με μια διάθεση αγυρτείας που έχει στόχο την εξαπάτηση των άλλων, φτάνουν ακόμα και σε ακραίες περιπτώσεις να περάσουν τρανοί και σπουδαίοι και σε τομείς μάλιστα που χρειάζονται ειδικά προσόντα (αναφέρονται περιπτώσεις που δεν δίστασαν να περάσουν ακόμα και για γιατρό και να προβούν σε ειδικές εγχειρήσεις και μάλιστα, με καταπληκτική επιτυχία. Το μόνο φυσικά, που τους εξιλεώνει, είναι η επιτυχία.
Ερμηνεία αντικοινωνικής προσωπικότητας
Η ερμηνεία της αντικοινωνικής προσωπικότητας γίνεται με βάση:
Α) Τη βιολογική άποψη που αναφέρεται στη δομή του νευρικού συστήματος, τον τραυματισμό του και τη σύσταση χρωμοσωμάτων. Καμία επίσημη ένδειξη, ωστόσο, δεν επιβεβαιώνει απόλυτα τον βιολογικό παράγοντα.
Β) Ψυχολογική. Αυτή είναι η μόνο παραδεχτή ανεξάρτητα από ποια άποψη ερμηνεύει την αντικοινωνική συμπεριφορά. Άλλοι την βλέπουν σε εξάρτηση από τους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες και άλλοι σε σχέση με παρορμήσεις και κίνητρα ανακλαστικής ή εξαρτημένης προέλευσης, άλλοι σαν θέμα «σχεδίου ζωής» (φαινομενολογική άποψη) και άλλοι σαν αποτέλεσμα κακής διαπροσωπικής σχέσης με τους γονείς κατά κύριο λόγο.
Εκείνο, ωστόσο, που βρίσκεται πιο κοντά στα όρια της σχολικής αντιμετώπισης της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, είναι το θέμα της παιδικής εγκληματικότητας ή της παιδικής αντικοινωνικής γενικά συμπεριφοράς.
Παιδική εγκληματικότητα
Ψυχογεννητικές ή ψυχοδυναμικές θεωρίες δίνουν έμφαση στα αίτια που δημιούργησαν την παιδική αντικοινωνική προσωπικότητα.
Κατά την ψυχαναλυτική φροϋδική π.χ. άποψη σε μια προσωπικότητα με αντικοινωνική διάθεση η επαγρύπνηση του Υπερεγώ, σε σχέση με τις ενστικτώδεις παρορμήσεις, παύει να είναι αποτελεσματική. Η άποψη της μπεχαβιορίστικης θεωρίας αφορά τις αρνητικές επιδράσεις του περιβάλλοντος.
Η εγκληματικότητα ακόμα και στα παιδιά, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν μια φυγή από το άγχος. Τώρα, γιατί διαλέγει το παιδί αυτόν τον τρόπο φυγής και όχι κάποιον άλλον, έχει να κάνει από τη μια με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο έζησε και από την άλλη, με τον τρόπο της ερμηνείας του.
Ακόμα, ένας άλλος λόγος καταφυγής σε μια εγκληματική ενέργεια (κατάδοση, κλοπή, απάτη, κλπ.) μπορεί να είναι η μαζοχιστική του διάθεση για πρόκληση στον εαυτό του τιμωρίας των άλλων που νομίζει ότι φταίνε για την κατάστασή του.
Η όλη διαμόρφωση της προσωπικότητας βρίσκεται σε άμεση σχέση με τις συνθήκες της πρώτης παιδικής ηλικίας. Γι’ αυτό και πέρα από τον Φρόιντ, τον Άντλερ και τον Γιουνγκ και νεοψυχαναλυτές, όπως ο Otto Park, ο Χάρρυ Σάλλιβαν, ο Έριχ Φρομμ, Κάρρεν Χρόρνευ, Έριχ Έρικσον δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην κατάλληλη διαμόρφωση αυτών των συνθηκών.
Παιδιά με ελαττωματική προσωπικότητα
Κατά μια γενική άποψη υπάρχουν οι παρακάτω τύποι παιδιών με ελαττωματική προσωπικότητα:
1. Το άκρα εγωκεντρικό. Πιστεύει ότι οι άλλοι υπάρχουν για να το υπηρετούν. Δεν βλέπει, μάλιστα, το λόγο γιατί δεν το καταλαβαίνουν και θέλει να τους εκδικηθεί.
2. Συμβιβαστικό. Συμβιβάζεται με το καθετί και με κάθε κατάσταση. Δίνει την εντύπωση του βολικού παιδιού. Ωστόσο, είναι παιδί με εξασθενημένο εγώ, χωρίς αναπτυγμένη ηθική συνείδηση. Δεν προβληματίζεται και είναι ευχαριστημένος με τη ζωή του. Δεν έχει στενούς φίλους. Φέρεται δουλικά σε κάθε ανώτερο, προκειμένου να πετύχει μια κοινωνική επιδοκιμασία.
3. Ακοινώνητο. Κατά την ψυχαναλυτική αντίληψη, ένα παιδί που δεν έχει τα κατάλληλα πρότυπα για να ταυτιστεί, είναι συναισθηματικά αποκομμένο. Έστω κι αν συζητά με τα άλλα παιδιά, συναισθηματικά δεν συμμετέχει. Προσπαθεί να «κεντρίσει» τα άλλα παιδιά με ένα κυνικό και κακοδιάθετο τρόπο. Είναι «μαρτυριάρης» της τάξης και έχει σύμπλεγμα ανωτερότητας. Πιστεύει ότι είναι καλύτερος από τους άλλους ή τουλάχιστον ότι οι άλλοι δεν είναι καλύτεροι απ’ αυτόν. Εχθρεύεται τα άλλα παιδιά, γιατί πιστεύει ότι αυτά πρώτα τον εχθρεύονται. Η κατάστασή του χρειάζεται μεγάλη προσοχή και μεγάλη προσπάθεια για να αρχίσει να σκέφτεται σωστά. Να ερμηνεύσει δηλαδή, τη στάση του σωστά, να δει τα λάθη του και να αποκτήσει ορθή κρίση.
4. Νευρωτικό. Πάσχει από σύμπλεγμα κατωτερότητας. Είναι παιδί αποθαρρυμένο πρώτα με τον εαυτό του. Πιστεύει ότι τα άλλα παιδιά είναι πολύ καλύτερά του ή ότι ο ίδιος δεν είναι τόσο καλός όσο τα άλλα παιδιά. Διακατέχεται από συναισθήματα ενοχής και ενεργεί σα να θέλει να τιμωρήσει τον εαυτό του.
Χρειάζεται κατανόηση και πρότυπα προς τα οποία να πιστέψει και να ταυτιστεί. Επιζητά την φιλία των άλλων και είναι προσιτός, φτάνει να γίνει αποδεκτός. Εμπίπτει στην περίπτωση της «υποταγής» (Φρομμ).
Το σχολείο εκείνο που μπορεί να κάνει σε σχέση και με τους 4 τύπους της ελαττωματικής παιδικής προσωπικότητας, θα είναι να βοηθήσει με κατανόηση και αγάπη στην αλλαγή της ερμηνείας που κάνουν τα παιδιά για τον κόσμο. Γι’ αυτό και δεν βλέπουμε το λόγο γιατί θα πρέπει να θεωρείται ότι πρωταρχικό μέλημα ή και μόνος κύριος σκοπός του σχολείου είναι η εξάντληση της διδακτέας ύλης «μέχρι πέρατος του σχολικού έτους». Είναι πολλές οι περιπτώσεις που χρειάζονται κάτι άλλο, κάτι το άμεσα γι’ αυτούς σημαντικό. Την κατανόηση και την αγάπη για να ξεθεμελιωθούν οι πρώτες βάσεις της ελαττωματικής προσωπικότητας του παιδιού.
Βέβαια, σε ελάχιστες περιπτώσεις, η αντικοινωνική συμπεριφορά του παιδιού έχει να κάνει με την παθολογία του εγκεφαλικού κέντρου, αλλά αυτές είναι σε τόσο πολύ μικρό ποσοστό από τη μια και κυριότερα είναι θέμα ιατρικής θεραπείας από την άλλη.
Φυσικά, μόνο η κατανόηση των αιτίων και η αγάπη δεν φτάνουν. Χρειάζεται η αλλαγή των συνθηκών ζωής είτε πρόκειται για την καταπιεστική στάση των γονέων, είτε για την οικονομική εξαθλίωση, είτε για την ακαταλληλότητα του σχολικού περιβάλλοντος. Αν δεν υπάρχει αμοιβαία εμπιστοσύνη, ουσιαστική επικοινωνία και διάθεση αλλαγής δεν μπορούν να υπάρξουν.
Ανδρέας Φ. Βασιλείου
Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος, Ειδικός Παιδαγωγός, Πολιτικός Επιστήμονας
