Επιμέλεια: Κων/νος Γλύστρας.
Όταν οι επιστήμονες αδυνατούν να σηκώσουν το ηθικό βάρος από τις κοσμο-καταστροφικές συνέπειες των ανακαλύψεων / εφευρέσεών τους, από την πυρίτιδα του Νόμπελ, την ατομική βόμβα του Οπενχάιμερ έως και την πρόσφατη Τεχνική Νοημοσύνη (ΑΙ) του «νονού» της Τζέφρι Χίντον, τότε σκαρφίζονται διάφορα τεχνάσματα, όπως Βραβεία Νόμπελ, παραιτήσεις (όπως εκείνη του Τζέφρι Χίντον, ύστερα από 10 χρόνια στην Google), υπαναχωρήσεις, συγνώμες και άλλα δακρύβρεχτα φτηνιάρικα κολπάκια, υπερασπιζόμενοι την ποθητή υστεροφημία τους, το μόνο που τους ενδιαφέρει.
Έτσι, ο (αιματοβαμμένος) Οπενχάιμερ, αφού συμμετείχε στους πανηγυρισμούς για την εξαφάνιση της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι της Ιαπωνίας από τον χάρτη, δήλωσε ότι τρόμαξε ακόμα περισσότερο από ό,τι είχε τρομάξει όταν συνειδητοποίησε πως ο στόχος με τις βόμβες δεν ήταν οι ηττημένοι ήδη Γερμανοί και οι πληγωμένοι Ιάπωνες, αλλά ο εκφοβισμός των Σοβιετικών, προδίδοντας έτσι τα αδιαμφισβητήτως φιλοσοβιετικά του αισθήματα, ασχέτως αν τελικά του αφαιρέθηκε η ρετσινιά του σοβιετικού πράκτορα.
H καταγωγή του και τα πρώτα του χρόνια
Κάποιοι εβραϊκής καταγωγής πληθυσμοί που ζούσαν στη Γερμανία εξαναγκάστηκαν τον 19ο αιώνα από τον αυτοκράτορα να αποκτήσουν επίθετα (γιατί μεταξύ τους αναγνωρίζονταν μόνο με τα μικρά τους ονόματα, όπως και στην Ελλάδα κάποτε). Το πιο βολικό για τους περισσότερους ήταν να τους δοθεί ως επίθετο ο τόπος καταγωγής τους. Έτσι, οι κάτοικοι της περιοχής Oppenheim έγιναν πλέον Oppenheimer.
Μια από τις οικογένειες αυτές μετανάστευσε στις ΗΠΑ, απογαλακτίστηκε από τις πολύ φανατικά τηρούμενες εβραϊκές θρησκευτικές συνήθειες, έγιναν πλούσιοι υφασματέμποροι με σπίτι στην περιοχή των εμπόρων του Μανχάταν της Νέας Υόρκης, όπου και γεννήθηκε ο Robert Oppenheimer. H μητέρα του ήταν ζωγράφος.
Περιγράφεται ως ένα ήσυχο παιδί, μετέωρο να μεγαλώνει ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον εβραϊκό και τον αμερικανικό, ασχολούμενο και με την ποίηση.
Τελικά σπούδασε Φυσική, Χημεία, Λατινικά, Ελληνικά και Ανατολική Φιλοσοφία στο Χάρβαρντ, προτού ταξιδέψει στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, συνεχίζοντας τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, ένα από τα κορυφαία κέντρα Θεωρητικής Φυσικής στον κόσμο εκείνη την εποχή, όπου απέκτησε διδακτορικό στη Φυσική.
Στη συνέχεια επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να διδάξει Φυσική στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ και στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια. Εκεί διεξήγαγε έρευνα για τις μαύρες τρύπες και τους αστέρες νετρονίων. Συνεργάστηκε με τον πειραματικό φυσικό και κάτοχο του βραβείου Νόμπελ Έρνεστ Λόρενς.
Το Πρόγραμμα Μανχάταν (Manhattan Project)
Η ιστορία της τεχνολογίας μάς διδάσκει:
Το Επιστημονικό Εργαστήριο Los Alamos στο Νέο Μεξικό ήταν υπεύθυνο για τον άκρως απόρρητο σχεδιασμό και την παραγωγή ατομικών βομβών. Μέρος του Προγράμματος Μανχάταν, το Λος Άλαμος (ή Πρόγραμμα Υ, όπως ήταν γνωστό τότε) πήρε το πράσινο φως το 1942.
Τότε ήταν που ο στρατηγός Leslie Groves, διευθυντής του Manhattan Project επέλεξε τον Oppenheimer για να ηγηθεί του έργου. Εκείνος με τη σειρά του έφερε εκεί τα καλύτερα μυαλά που υπήρχαν στη Φυσική, καταλήγοντας στο τέλος να διαχειρίζεται περισσότερους από τρεις χιλιάδες ανθρώπους.
Επέλεξαν μια απομακρυσμένη τοποθεσία περιτριγυρισμένη από βουνά για να χτίσουν μια μυστική πόλη όπου θα μπορούσαν να ζήσουν οι επιστήμονες και οι οικογένειές τους. Εκεί, εκατοντάδες επιστήμονες και μηχανικοί ανέπτυξαν το Gadget (την πρώτη πυρηνική δοκιμαστική συσκευή στον κόσμο), το Little Boy (την ατομική βόμβα με ουράνιο που έπεσε στη Χιροσίμα της Ιαπωνίας, 6.8.1945) και το Fat Man (την ατομική βόμβα με πλουτώνιο που έπεσε στο Ναγκασάκι της Ιαπωνίας, 9.8.1945).
Η πρώτη δοκιμή ατομικής βόμβας έγινε στην έρημο του Alamogordo στο Νέο Μεξικό στις 16 Ιουλίου 1945 – με το κωδικό όνομα «Trinity». Ο Οπενχάιμερ ανέφερε αργότερα ότι του έφερε στο μυαλό αυτά τα λόγια από την Μπαγκαβάντ Γκίτα: «Τώρα έγινα ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων».
«Έχω αίμα στα χέρια μου»
Σε μια συνέλευση στο Λος Άλαμος στις 6 Αυγούστου 1945 (το βράδυ του βομβαρδισμού της Χιροσίμα), ο Οπενχάιμερ εξέφρασε τη λύπη του που το όπλο δεν ήταν διαθέσιμο εγκαίρως για να χρησιμοποιηθεί εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Ωστόσο, ο ίδιος και πολλοί από το προσωπικό του προγράμματος ήταν αναστατωμένοι για τον βομβαρδισμό του Ναγκασάκι, καθώς δεν θεωρούσαν ότι η δεύτερη βόμβα ήταν απαραίτητη από στρατιωτική άποψη.
Για τις υπηρεσίες του ως διευθυντής του Λος Άλαμος, τιμήθηκε με το Μετάλλιο Αξίας από τον πρόεδρο Χάρι Σ. Τρούμαν το 1946. Τη στιγμή της βράβευσης, ο Οπενχάιμερ είπε: «Κύριε πρόεδρε, έχω αίμα στα χέρια μου».
Οι κατηγορίες για κομμουνιστικούς δεσμούς και η ακρόαση του 1954
Μετά τον πόλεμο, ο Οπενχάιμερ έγινε επικεφαλής σύμβουλος στη νεοσύστατη Επιτροπή Ατομικής Ενεργείας των Ηνωμένων Πολιτειών και χρησιμοποίησε τη θέση του για να ασκήσει πιέσεις για τον διεθνή έλεγχο της πυρηνικής ενέργειας και την αποτροπή της διάδοσης των πυρηνικών όπλων και της κούρσας εξοπλισμών με τη Σοβιετική Ένωση.
Αφού η Σοβιετική Ένωση δοκίμασε με επιτυχία πυρηνικά όπλα το 1949 και οι ΗΠΑ έστρεψαν την προσοχή τους στην προώθηση των δικών τους πυρηνικών όπλων, ο Οπενχάιμερ αντιστάθηκε στην ανάπτυξη όπλων σύντηξης (όπως η βόμβα υδρογόνου), λόγω ανησυχιών ότι τα όπλα θα χρησιμοποιούνταν μόνο σε ανθρώπινους πληθυσμούς.
Το 1954, κατά την εποχή του Μακαρθισμού, αφού προκάλεσε την οργή πολλών πολιτικών με τις ειλικρινείς απόψεις του και τις φιλειρηνικές και δημοκρατικές του θέσεις, κρίθηκε «ακατάλληλος να υπηρετήσει τη χώρα», σύρθηκε σε δίκη -με πολύ μεγάλη δημοσιότητα- κατηγορούμενος για προηγούμενη εμπλοκή του με κομμουνιστικές οργανώσεις, με ισχυρισμούς ότι ήταν κατάσκοπος της Σοβιετικής Ένωσης.
Δεν είναι σαφές αν ο Οπενχάιμερ υπήρξε ποτέ μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλά φαίνεται πως έδειχνε συμπάθεια προς τους κομμουνιστικούς στόχους. Ήρθε σε επαφή με την Αριστερά μέσω της ταραχώδους ερωτικής του σχέσης με την κομμουνίστρια και φοιτήτρια της Ιατρικής Jean Tatlock και πυροδοτήθηκε από τον θυμό απέναντι στην καταπίεση που υφίσταντο οι Εβραίοι συγγενείς του στη ναζιστική Γερμανία. Ο αδελφός του Οπενχάιμερ, Φρανκ, εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα το 1937.
Ο Οπενχάιμερ κατέθεσε επί 27 ώρες το 1954 στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (AEC). Στο τέλος, η άδεια ασφαλείας του ανακλήθηκε.
Η πολιτική αποκατάσταση και η αναγνώριση
Ο Οπενχάιμερ συνέχισε να δίνει διαλέξεις, να γράφει και να ασχολείται με τη Φυσική. Περιόδευσε στην Ευρώπη και την Ιαπωνία, δίνοντας ομιλίες για την ιστορία της επιστήμης, τον ρόλο της επιστήμης στην κοινωνία και τη φύση του σύμπαντος.
Με την προτροπή πολλών πολιτικών φίλων του Οπενχάιμερ που είχαν ανέλθει στην εξουσία, μια δεκαετία μετά από την ακρόαση του 1954, ο πρόεδρος Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι του απένειμε το βραβείο «Ενρίκο Φέρμι» ως χειρονομία πολιτικής αποκατάστασης, η οποία επιβεβαιώθηκε επισήμως τον Δεκέμβριο του 2022.
Ήταν υποψήφιος για το Νόμπελ Φυσικής τρεις φορές, το 1945, το 1951 και το 1967, αλλά δεν το κέρδισε ποτέ.
Στις 18 Φεβρουαρίου 1967 ο Οπενχάιμερ πέθανε στο Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϊ από καρκίνο του λάρυγγα σε ηλικία 62 ετών. Οι στάχτες του σκορπίστηκαν στο νερό στην παραλία Gibney.
Ο Φουλμπράιτ στον (επικήδειο) λόγο του το 1967 έλεγε:
«Vulnerability ran through his personality like a geological fault», δηλαδή η τρωτότητά του διαπερνούσε την προσωπικότητά του τόσο (ανελέητα) όσο ένα γεωλογικό ρήγμα (σημαδεύει το τοπίο).
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συνεργάτης του Τζόζεφ Ρότμπλατ (Εβραίος κι αυτός), στα τέλη του 1944 (περί τους έξι μήνες πριν από τον βομβαρδισμό της Ιαπωνίας), αποχώρησε από το κέντρο κατασκευής της πρώτης ατομικής βόμβας, επικαλούμενος λόγους επιστημονικής δεοντολογίας και ηθικής.
Ήταν ο μόνος φυσικός που εγκατέλειψε το Πρόγραμμα Μανχάταν για λόγους συνειδήσεως. Σε αντίθεση με τον Οπενχάιμερ, ο Ρότμπλατ τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Φυσικής το 1995, κλείνοντας την τιμητική αντιφώνησή του με τη φράση – απόσπασμα από το μανιφέστο Ράσελ Αϊνστάιν:
«Πάνω από όλα, να θυμόσαστε ότι είσαστε άνθρωποι»!
