Τον Ιούλιο του 1995, όταν άρχισα να γράφω στην Αμαρυσία μια σειρά επιφυλλίδων γύρω από τη συγγραφή με γενικό τίτλο «Αναγνώσεις», είχα ξεχωρίσει τα μυθιστορήματα Φαντασίας σε τρία είδη: το κυρίως Φανταστικό, το Θαυμαστό και την Ε.Φ. Τη διάκριση αυτή την είχα βρει στο βιβλίο «Εισαγωγή στη Φανταστική Λογοτεχνία» του Τοντόροφ και με είχε καλύψει πλήρως.
Πρόκειται για είδη λογοτεχνίας, που τα ακολούθησε και ο κινηματογράφος στη δική του αφήγηση, τα οποία στηρίζονται στον τρόπο της χρήσης των «φανταστικών στοιχείων». Έτσι:
Φανταστικό, έχουμε όταν τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται, ανατρέπουν τον ορθολογικό κόσμο όπως τον γνωρίζουμε χωρίς καμία εξήγηση και προκαλούν κάποια σύγκρουση του κόσμου μας με τον ανορθολογικό, τον ανορθόδοξο που εισβάλλει στην κανονική ζωή.
Κλασικό παράδειγμα, αποτελεί το μυθιστόρημα «Ο Πόλεμος των Κόσμων» του Γουέλς, που ενέπνευσε πολλές ταινίες (στη φωτογραφία αφίσα της ομότιτλης ταινίας του 1953), όπου στον πλανήτη μας (τον ορθολογικό κόσμο), εισβάλλουν οι εξωγήινοι (ανορθολογικό στοιχείο) και επέρχεται μια σύγκρουση μεταξύ των διαφορετικών αυτών κόσμων για την επικράτηση. Αυτό το είδος φαντασίας μπήκε στη ζωή του ανθρώπου το 18ο αιώνα και κυρίως σε περιόδους οικονομικών και ιδεολογικών κρίσεων. Επισημαίνεται ότι, ο Σούπερμαν εμφανίστηκε στην Αμερική μετά τον πόλεμο και το οικονομικό κραχ, όταν οι άνθρωποι αναζητούσαν ήρωες.
* * *
Θαυμαστό, έχουμε όταν δεν υπάρχουν καν φανταστικά στοιχεία. Οξύμωρο; Όχι. Στο Θαυμαστό, δεν έχουμε την εισβολή του ανορθόδοξου στον ορθολογικό κόσμο, διότι απλούστατα σ’ αυτό, όλος ο κόσμος που περιγράφεται δεν υπάρχει παρά μόνο στο μυαλό του συγγραφέα. Στο Θαυμαστό, όλα είναι εξωπραγματικά και ανορθόδοξα βάση των όσων γνωρίζουμε. Είναι αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν Fantastic, δηλαδή αφάνταστο. Ενώ στο Φανταστικό, ο αναγνώστης και ο θεατής μπορούν να φανταστούν ορισμένα στοιχεία, στο Θαυμαστό, μπορούν να συμβούν πράγματα, που ούτε τα φαντάζεται κανείς. Τα πάντα είναι μαγεία και όνειρο.
Αν για το Φανταστικό προανέφερα ότι αντικατοπτρίζει την κρίση μιας εποχής, για το Θαυμαστό, μπορώ να πω ότι δεν αντικατοπτρίζει τίποτα. Είναι φυγή, είναι Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών και ο Χάρι Πότερ όπου τα πάντα συμβαίνουν σε χρόνους παλαιούς (θρύλοι ή ηρωικές ιστορίες), σε χρόνο παρόντα (όνειρο μαγευτικό) ή και μέλλοντα (πραγματοποίηση ευχών, ή έτσι θα θέλαμε να είναι). Με μια κουβέντα, το Θαυμαστό, είναι αυτό που αποκαλούμε Παραμύθι.
* * *
Επιστημονική Φαντασία έχουμε όταν η αφήγηση βασίζεται κυρίως σε στοιχεία, τα οποία παρουσιάζονται σαν δυνατότητες της επιστήμης και σαν αποτέλεσμα των γνώσεων του ανθρώπου και της εξέλιξης.
Το βάρος της αφήγησης σ’ αυτό το είδος, πέφτει στην επιστημονική εξήγηση των φανταστικών στοιχείων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποχρεωτικά υπάρχει επιστημονικός χαρακτήρας. Αρκεί να φαίνεται κάτι ως επιστημονικό. Η Ε.Φ. μπορεί να συνδυάσει όμως, στοιχεία και από το Φανταστικό και το Θαυμαστό.
Για παράδειγμα, τα συναισθηματικά Ανθρωποειδή στην ταινία «Μπλέηντ Ράνερ» του Ρίντλεϊ Σκοτ, είναι κάτι το τελείως απραγματοποίητο. Με τα σημερινά δεδομένα της επιστήμης όμως και με βάση τις προσθετικές εγχειρήσεις που γίνονται στους ανθρώπους, επιτρέπεται να γίνει μια υπόθεση –επιστημονική ή επιστημονικοφανής- ότι αυτό μπορεί να συμβεί στο μέλλον. Θα το απλοποιήσω αναφέροντας ότι, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί παλαιότερα, ότι θα υπήρχαν κομπιουτεράκια χειρός, που θα τα ρωτούσες και θα σε καθοδηγούσαν, όχι μόνο με πορεία στο χάρτη, αλλά και με φωνητικές οδηγίες.
* * *
Έτσι, η Ε.Φ. είναι η εξερεύνηση και απόδοση του υποθετικού, που στηρίζεται σε επιστημονική ή επιστημονικοφανή βάση και επειδή η τεχνολογία εμφανίζεται παντοδύναμη στην αφήγηση (γραπτή ή κινηματογραφική) και η ανθρώπινη φύση εμφανίζεται αδύναμη και με διλήμματα, έχουμε συγκρούσεις τόσο μέσα στην αφήγηση, όσο και μεταξύ των αναγνωστών ή θεατών. Δηλαδή, οι φίλοι της Ε.Φ., τη θεωρούν κανονική λογοτεχνία και οι αντίπαλοί της, οι οποίοι δεν μπορούν να δεχθούν την παντοδυναμία της τεχνολογίας, αφού πίσω από την επιστημονική εξέλιξη και την τεχνολογία, υπάρχει πάντα ο Άνθρωπος που δημιουργεί και κατασκευάζει, η ανθρώπινη δυναμική και αυτό το μεγαλείο, η ουσία της ύπαρξης του ανθρώπου.
Κι όμως η Ε.Φ., παρά τις διαφωνίες και τις αντιφάσεις της, δεν έχει τους περιορισμούς των άλλων ειδών λογοτεχνίας. Μπορεί και αυτή να ασκήσει κριτική σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μπορεί επίσης, να διατυπώσει κανόνες ηθικής, μπορεί να αναλύσει έννοιες, όπως η ελευθερία, η εξουσία, το καθήκον και άλλες. Μπορεί τέλος, να «ανακουφίσει» τον αναγνώστη μέσα από δραματικές καταστάσεις, χωρίς να είναι π.χ. το «Όταν Σκοτώνουν τα Κοτσύφια» της Χάρπερ Λι (που θίγει το θέμα του ρατσισμού) ή το «Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» του Όσκαρ Γουάιλντ (που θέτει τους δικούς του κανόνες ηθικής σε μια κοινωνία παρακμής), ή «Οι Άθλιοι» του Β. Ουγκό (που αναλύει τον απολυταρχισμό και την πάλη των τάξεων, την επανάσταση για την ελευθερία).
* * *
Η Ε.Φ., εκτός από είδος του Φανταστικού, υπάγεται ταυτόχρονα και στον κλάδο της Περιπέτειας, όπου οι χαρακτήρες της δεν περιορίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο θέμα, όπως τα λίγα παραδείγματα που προανέφερα, αλλά βρίσκονται αντιμέτωποι με τους αναπότρεπτους νόμους της κοινωνικής, της οικονομικής και της τεχνολογικής εξέλιξης. Με τους υποθετικούς ή φανταστικούς νόμους που διέπουν τη φύση, τον χώρο και το χρόνο. Με τα προβλήματα και τους τεράστιους κινδύνους που απειλούν τον άνθρωπο στη γη, στο διάστημα, στο σύμπαν. Η Ε.Φ. είναι απεριόριστη. Από τη στιγμή που το αντικείμενό της είναι η και εξερεύνηση του διαστήματος, μπορεί να μελετήσει τη ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων και τις κοινωνιολογικές, ή και πολιτικές συνέπειες που μπορεί να επιφέρουν οι επαφές του ανθρώπου με άλλους κόσμους, με άλλους πολιτισμούς.
* * *
Με την πάροδο των ετών, οι ταινίες δεν διαπραγματεύονται μόνον την εισβολή του ανορθόδοξου στον ορθολογικό κόσμο, αλλά έχουν και μια φιλοσοφική ή και μεταφυσική διάθεση. Άλλες, προβαίνουν σε κοινωνιολογικές αναλύσεις ή προβλέψεις και άλλες εμβαθύνουν στη ψυχοσύνθεση των ηρώων τους, ενώ άλλες θίγουν προβλήματα όπως, ο υπερπληθυσμός και η μετανάστευση, ο πόλεμος και η προσφυγιά, ο φονταμενταλισμός και η τρομοκρατία.
Επίσης, ασχολούνται με οικολογικά και εργασιακά θέματα, θέτοντας ερωτήματα που απασχολούν το σύγχρονο άνθρωπο και την ύπαρξή του μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι.
Όλα αυτά και άλλα που θα προκύψουν στη συνέχεια, τα έλαβα υπόψη μου στην πάροδο τόσων ετών που παρακολουθώ τις ταινίες Ε.Φ., όπως ονομάζονταν συλλήβδην και άρχισα να τις κατατάσσω σε κατηγορίες, που ανήκουν μεν στην ευρύτερη έννοια της Ε.Φ., αλλά περιέχουν και κάποια άλλα στοιχεία, που τα συναντούμε και σε άλλα κινηματογραφικά είδη, με αποτέλεσμα, ή να μην υπάγονται σ’ αυτό το είδος, ή να υπάγονται μεν, αλλά σε μια κατηγορία, που να «αγγίζει» και τα άλλα είδη.
Διαβάστε επίσης :
«Η επιστημονική φαντασία κι εγώ» (μέρος 1)
«Η επιστημονική φαντασία κι εγώ» (μέρος 2)
(Συνεχίζεται…)
(Γράφει ο Άγγελος Πολύδωρος)
