Γράφει ο Άγγελος Πολύδωρος
Ως πρόλογο, πρέπει να αναφέρω ότι σύμφωνα με τη νομοθεσία μας (άρθρο 9 Ν. 2928/2001 για την «Προστασία μαρτύρων»), κατά την ποινική διαδικασία για τις πράξεις «της συγκρότησης ή συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση και για συναφείς πράξεις» μπορούν να λαμβάνονται μέτρα για την αποτελεσματική προστασία «από πιθανή εκδίκηση ή εκφοβισμό των ουσιωδών μαρτύρων», των προσώπων που βοηθούν στην αποκάλυψη εγκληματικών δραστηριοτήτων ή και των οικογενειών τους.
Μέτρα προστασίας είναι (α) η φύλαξη με κατάλληλα εκπαιδευμένους αστυνομικούς, (β) η κατάθεση στη δίκη με «κουκούλα» ή με χρήση ηλεκτρονικών μέσων ηχητικής (ή και οπτικής) μετάδοσής της, (γ) η χωρίς αναγραφή στην έκθεση εξέτασης, του ονόματος, του τόπου γέννησης, κατοικίας και εργασίας, του επαγγέλματος και της ηλικίας, (δ) η μεταβολή των στοιχείων ταυτότητας και η μετεγκατάσταση σε άλλους τόπους και (ε) η μετάθεση ή μετάταξη ή απόσπαση για αόριστο χρονικό διάστημα των δημοσίων υπαλλήλων (των whistleblowers όπως τους αποκαλούν οι Αμερικανοί). Αυτά δε τα μέτρα, λαμβάνονται με τη σύμφωνη γνώμη του μάρτυρα, δεν περιορίζουν την ατομική ελευθερία του, πέραν από το αναγκαίο για την ασφάλειά του μέτρο και διακόπτονται αν ο μάρτυρας το ζητήσει εγγράφως ή αν δεν συνεργάζεται.
Σημειώνεται ότι στις ΗΠΑ, όπου κατ’ αρχήν εφαρμόστηκε ο θεσμός αυτός, η προστασία του μάρτυρα είναι δυνατόν να αίρεται στο ακροατήριο. Που σημαίνει, ότι ο κατηγορούμενος έχει δικαίωμα να ζητήσει να εξεταστεί ο προστατευόμενος μάρτυρας φανερά, να δεχθεί ερωτήσεις της υπεράσπισης εκτιθέμενος στα μάτια των ενόρκων, οι οποίοι τελικά θα κρίνουν και την αξιοπιστία του. Μετά δε από την αυτοπρόσωπη παρουσία και εξέτασή του στη δίκη, ο μάρτυρας αυτός μπορεί «να κουκουλωθεί». Δηλαδή, υπό τον φόβο της εκδίκησης να αλλάξει ταυτότητα, χαρακτηριστικά προσώπου, στοιχεία κατοικίας και άλλα δηλωτικά του στοιχεία, τα οποία θα είναι γνωστά μόνο στις αρμόδιες Αρχές.
Γνωρίζοντας αυτά, μπόρεσα να εκτιμήσω το γεγονός ότι στον ξένο κινηματογράφο οι «προστατευόμενοι μάρτυρες» αντιμετωπίζονται πάντοτε με στυλ και μερικές φορές με αρκετές δόσεις χιούμορ. Αναφέρομαι στον ξένο, διότι στις ελληνικές ταινίες «κουκουλοφόρους μάρτυρες» έχουμε σε ταινίες με θέμα την Κατοχή (βλ. τη φωτο από το Μπλόκο του Άδωνι Κύρου).
Στον ξένο κινηματογράφο, σοβαρότητα και χιούμορ πάνε μαζί και σε αρκετές ταινίες διασκεδάζουμε. Όπως στην ταινία «Ο μαφιόζος της διπλανής πόρτας» (The whole nine yards, 2000) του Jonathan Lynn, στην οποία ο Νίκολας Οζεράνσκι (Matthew Perry) είναι ένας φιλήσυχος οδοντίατρος στο Μόντρεαλ του Καναδά, που ανακαλύπτει πως ο νεοφερμένος γείτονάς του (Bruce Willis), είναι ο Τζίμι «Τουλίπας», πρώην γκάνγκστερ σε καθεστώς προστασίας, διότι καταζητείται (επ’ αμοιβή μάλιστα) από τη συμμορία του. Έτσι, πείθεται από τη γυναίκα του (Rosanna Arquette) να πάει στο Σικάγο να τον «καρφώσει», με τελείως απροσδόκητα και κωμικά (ενίοτε!) αποτελέσματα.
Από την άλλη, η προστασία μαρτύρων μπορεί να είναι πολύπλοκη και να βάλει τους εμπλεκόμενους σε μεγάλες περιπέτειες, όπως στην ταινία «Ο σωματοφύλακας του εκτελεστή» (The hitman’s bodyguard, 2017) του Patrick Hughes, στην οποία ένας πρώην σωματοφύλακας (Ryan Reynolds) πρέπει να προστατεύσει έναν διαβόητο «εκτελεστή» (Samuel L. Jackson) που είναι προστατευόμενος μάρτυρας σε σημαντική δίκη κατά ενός διεθνούς εγκληματία (Gary Oldman). Οι δυο τους μπλέκονται σε απίθανες καταστάσεις, ενώ η σύγκρουση των διαφορετικών χαρακτήρων τους, σε συνδυασμό με την έντονη δράση, προκαλεί και γέλιο.
Η αλλαγή κατοικίας, μαζί με την αλλαγή των «προσωπικών» χαρακτηριστικών του μάρτυρα αποτελεί επίσης ένα άλλο φόντο των ιστοριών του είδους. Στην ταινία «Απίθανος παράδεισος» (My Blue Heaven, 1990) του Herbert Ross, ο Βίνι, ένας πρώην μαφιόζος (Steve Martin), μπαίνει σε πρόγραμμα προστασίας και μετακομίζει σε μια μικρή πόλη όπου προσπαθεί να προσαρμοστεί σε μια άλλη κανονικότητα, παρά τις προσπάθειες του πράκτορα του FBI που τον παρακολουθεί (Rick Moranis). Η ταινία αναδεικνύει το ενδεχόμενο της ολοσχερούς αλλαγής της ζωής του προστατευόμενου μάρτυρα και η Nora Ephron έχει γράψει ένα ομολογουμένως έξυπνο σενάριο.
Την ίδια χρονιά, ο Peter Hyamms γυρίζει την ταινία «Φρενήρης απόδραση» (Narrow margin, 1990) στην οποία ένας βοηθός εισαγγελέα του Λος Άντζελες (Gene Hackman) αποστέλλεται για να προστατεύσει μια γυναίκα (Ann Archer) που -κατά λάθος έγινε μάρτυρας μιας δολοφονίας της Μαφίας- και τραβάει τα πάνδεινα πάνω σε ένα τρένο προκειμένου να την κρατήσει ζωντανή, αφού κάποια μεγάλα συμφέροντα την προτιμούν νεκρή. Εν προκειμένω γίνεται σαφές, ότι οι μάρτυρες σε μια υπόθεση, τίθενται υπό προστασία επειδή απειλείται πραγματικά η ζωή τους και όχι επειδή έτσι το θέλησε κάποια αστυνομική ή πολιτική Αρχή.
Λίγα χρόνια νωρίτερα, στην ταινία «Μάρτυρας εγκλήματος» (Witness, 1985) του Peter Weir, ο ντετέκτιβ Τζον Μπουκ (Harrison Ford) προσπαθεί να προστατέψει ένα μικρό αγόρι των Άμις, τον Σαμουήλ (Lukas Haas), που είναι ο μοναδικός μάρτυρας της δολοφονίας ενός αστυνομικού. Εδώ μαζί με την αγωνία για την προστασία του μικρού μάρτυρα, υπεισέρχεται και πάλι ο παράγων «στενή σχέση», αφού ο Μπουκ καθώς κρύβεται στην κοινότητα των Άμις, αρχίζει να αφομοιώνεται και έρχεται κοντά στη Ρέιτσελ (Kelly McGillis), τη μητέρα του αγοριού. Ο συναισθηματισμός, εδώ λειτούργησε ως «αλατοπίπερο» στο πρόγραμμα προστασίας, που τελικά έφερε τον Harisson Ford στον προθάλαμο των Όσκαρ για την ερμηνεία του.
Υπάρχει δε και το άλλο ενδεχόμενο: ο προστατευόμενος μάρτυρας να συνεργαστεί με τον εποπτεύοντα αστυνομικό, όπως είδαμε στην ταινία «Το κρησφύγετο» (Safe house, (2012) του Daniel Espinosa, στην οποία ο Ματ Γουέστον (Ryan Reynolds), ένας πράκτορας που επιβλέπει μια μυστική βάση της CIA, βρίσκεται ξαφνικά υπεύθυνος για την προστασία του Τόμπιν Φροστ (Denzel Washington), ενός πρώην πράκτορα που γνωρίζει πολύτιμες πληροφορίες και βρίσκεται σε κίνδυνο. Από αυτή την αιτία, οι δύο άντρες πρέπει να συνεργαστούν για να επιβιώσουν κάτω από καταιγιστικές εξελίξεις και καταστάσεις.
Τέλος, έχουμε και την πρόσφατη «Η ώρα της σιωπής» (The silent hour, 2024) του Brad Anderson, της οποίας η ιστορία ακολουθεί έναν ντετέκτιβ της αστυνομίας της Βοστώνης (Joel Kinnaman), που μετά από ένα ατύχημα χάνει την ακοή του. Μαζί με τον συνεργάτη του (Mark Strong) καλούνται να προστατέψουν μια κωφή μάρτυρα φόνου (Sandra Mae Frank), η οποία ζει σε ένα ευάλωτο κτίριο διαμερισμάτων. Οι δύο αστυνομικοί έρχονται αντιμέτωποι με διεφθαρμένους συναδέλφους, που επιδιώκουν να βγάλουν από τη μέση τη μάρτυρα πριν καταθέσει. Η ταινία επικεντρώνεται σε ένα πρωτότυπο και αγωνιώδες παιχνίδι (γάτας – ποντικού), αναδεικνύοντας το γεγονός ότι η προστασία μαρτύρων δεν είναι μια εύκολη και καθημερινή υπόθεση.
Όλες οι προαναφερθείσες ταινίες -καθώς και άλλες που μπορεί να ξεχνάω αυτή τη στιγμή- προσφέρουν διαφορετικές προσεγγίσεις, από σοβαρά θρίλερ μέχρι ανάλαφρες κωμωδίες, γύρω από τη θεματολογία της «προστασίας μαρτύρων». Τα δε ηθικά ή προσωπικά διλήμματα που ανακύπτουν, είναι δυνατόν να επηρεάζουν πολλές φορές, ακόμα και πρόσωπα που βρίσκονται έξω από τον κύκλο της εγκληματικής δράσης. Το θέμα δεν είναι εύκολο και ίσως γι’ αυτό αντιμετωπίζεται τις περισσότερες φορές με χιούμορ από τον αμερικανικό κινηματογράφο.
