Γράφει ο Αριστοτέλης Ράπτης
Ομότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ
Η φιλοσοφία του Ηράκλειτου, θεμελιωμένη στην έννοια της «ενότητας των αντιθέτων», αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλές θεωρίες, συμπεριλαμβανομένης της διαλεκτικής προσέγγισης του Μαρξισμού. Ένα από τα γνωμικά του Ηράκλειτου, «Θεός είναι τα εναντία άπαντα», περιγράφει τη συνύπαρξη αντίθετων δυνάμεων, που βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση. Η αρχή αυτή, η οποία βρίσκει εφαρμογή τόσο στη φύση όσο και στις κοινωνικές δομές, είναι εμφανής στις ιδέες του διαλεκτικού υλισμού που ανέπτυξαν οι Μαρξ και Ένγκελς.
Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι η σύγκρουση των αντιθέσεων είναι η κινητήρια δύναμη της εξέλιξης. Αυτό εκφράζεται μέσα από τη ρήση του: «Πόλεμος πάντων πατήρ πάντων βασιλεύς». Η διαμάχη αυτή, όπως «η μέρα και η νύχτα ή το καλό και το κακό, το άδικο και το δίκαιο» δημιουργεί μια διαρκή δυναμική που οδηγεί στην αλλαγή και την πρόοδο. Οι αντιθέσεις, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, συνυπάρχουν και είναι αλληλένδετες.
Μετά την κατάρρευση της φεουδαρχίας, ο καπιταλισμός αναδύθηκε ως το νέο κυρίαρχο πολιτικό και οικονομικό σύστημα. Ωστόσο, χωρίς ένα αντίθετο σύστημα, ο καπιταλισμός θα οδηγούσε σε έναν άκρατο κοινωνικό δαρβινισμό, όπου η επιβίωση θα καθοριζόταν από την απόλυτη ισχύ. Εδώ εισέρχεται η θεωρία του σοσιαλισμού, την οποία θεμελίωσαν οι Μαρξ και Ένγκελς, προτείνοντας μια εναλλακτική που βασίζεται στη διαλεκτική του Ηράκλειτου.
Η θεωρία αυτή περιλαμβάνει τη συνύπαρξη καπιταλισμού και σοσιαλισμού ως αντιθετικών πόλων, οι οποίοι, όπως «η ανηφόρα και η κατηφόρα, είναι δύο όψεις του ίδιου δρόμου» και «η λύρα δημιουργεί μουσική από τις αντίρροπες δυνάμεις που ασκούνται στις χορδές της», έτσι και η σύγκρουση μεταξύ αυτών των συστημάτων μπορεί να δημιουργήσει αρμονία μέσα από την αλληλεπίδραση.
Η διαλεκτική του Ηράκλειτου μας προειδοποιεί ότι η καταστροφή της αρμονίας μπορεί να οδηγήσει σε κατάρρευση. Όταν η δικτατορία του προλεταριάτου κατήργησε πλήρως τον καπιταλισμό, αυτο-αναιρέθηκε και ο σοσιαλισμός.. Με την εξάλειψη του αντιθέτου, η ενότητα και η αρμονία διαλύθηκαν.
Στην ιδανική της μορφή, η σοσιαλιστική δημοκρατία επιδιώκει μια ευαίσθητη ισορροπία. Ενσωματώνει αντιθέσεις, αλλά αναζητά λύσεις μέσω διαλόγου και αλληλεπίδρασης, βασισμένη σε αρχές δημοκρατίας, επιστημονικής ανάλυσης και ιστορικής εμπειρίας. Ωστόσο, παραμένει ένα εύθραυστο πολιτικό και κοινωνικό εγχείρημα, που απαιτεί συνεχείς προσαρμογές και σοφές αναθεωρήσεις.
Η φιλοσοφία του Ηράκλειτου, με τις αρχές της διαρκούς εξέλιξης και της ενότητας των αντιθέτων, εξακολουθεί να αποτελεί έναν πολύτιμο φακό για την κατανόηση των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων. Η εφαρμογή της στις θεωρίες του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού αναδεικνύει τη σημασία της διαλεκτικής σκέψης για την επίτευξη αρμονίας και προόδου.
Στην Ελλάδα, τα κόμματα που υποστηρίζουν τον σοσιαλισμό έχουν αποτύχει να προσαρμοστούν στις αλλαγές που επέφερε η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά και στις απαιτήσεις μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Αυτή η αδυναμία έχει δημιουργήσει έναν πολιτικό χώρο όπου η αντιπαράθεση κυριαρχεί και η αρμονική σύνθεση, όπως περιγράφεται στη θεωρία του Ηράκλειτου, παραμένει ανεκπλήρωτη.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ) παραμένει προσηλωμένο στην άποψη ότι ο καπιταλισμός είναι η ρίζα όλων των κακών και πρέπει να εξαφανιστεί. Αυτή η θέση, αν και συνεπής με τις αρχές του μαρξισμού – λενινισμού , δεν λαμβάνει υπόψη τα διδάγματα της ιστορίας. Στην πράξη, τα απολυταρχικά κράτη που το ΚΚΕ υποστηρίζει, συχνά ενσωματώνουν καπιταλιστικές πρακτικές για να επιβιώσουν, δημιουργώντας έτσι μια αντίφαση μεταξύ ιδεολογίας και πραγματικότητας (βλ. Κίνα).
Από την άλλη πλευρά, ο ΣΥΡΙΖΑ, που παρουσιάζεται ως ανανεωτική αριστερά, είναι ένας πολιτικός σχηματισμός αποτελούμενος από πολλές συνιστώσες. Η πολυφωνία αυτή, αν και θεωρητικά πλούσια, στην πράξη οδηγεί σε αδυναμία σύνθεσης και στην απουσία ενός συνεκτικού οράματος. Οι νέες ιδέες και τα οράματα συχνά παραμένουν στο περιθώριο, καθώς οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις υπερκαλύπτουν τη δημιουργικότητα.
Μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης υπάρχει μια συνεχιζόμενη πόλωση, που εμποδίζει τη συνεργασία και τη σύνθεση. Ο Ηράκλειτος, στη φιλοσοφία του, διδάσκει ότι η αρμονία δεν επιτυγχάνεται μέσα από την εξάλειψη των αντιθέσεων, αλλά μέσω της συνύπαρξής τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Τα αντίθετα συνυπάρχουν, και από αυτά προκύπτει η ομορφότερη αρμονία». Ωστόσο, η πολιτική σκηνή στην Ελλάδα παραμένει εγκλωβισμένη σε μια διαρκή αντιπαράθεση, όπου η προσπάθεια εξουδετέρωσης του άλλου πόλου κυριαρχεί.
Η διαλεκτική του Ηράκλειτου προσφέρει μια πολύτιμη οπτική για την πολιτική σκέψη. Όπως η δικαιοσύνη έχει νόημα μόνο επειδή υπάρχει το άδικο, έτσι και η πολιτική πρόοδος έρχεται μέσα από την αλληλεπίδραση διαφορετικών δυνάμεων. Αντί να προσπαθούμε να εξαλείψουμε τον αντίπαλο, πρέπει να επιδιώκουμε την αρμονία. Όταν ένα κόμμα, είτε της αριστεράς είτε της δεξιάς, επιχειρεί να κυριαρχήσει απόλυτα, καταλήγει να καταστρέφει τον ίδιο του τον ρόλο.
Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού μάς διδάσκει ότι η εξάλειψη του καπιταλισμού δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς να υπονομευθούν και οι ίδιες οι αξίες του σοσιαλισμού. Αντίθετα, η επιδίωξη μιας σοσιαλιστικής δημοκρατίας που αναγνωρίζει την ανάγκη για ατομική πρωτοβουλία, αλλά ταυτόχρονα θέτει κοινωνικά όρια, θα μπορούσε να αποτελέσει μια πιο βιώσιμη λύση.
Η ελληνική πολιτική σκηνή, με τη συνεχή πόλωση και την αδυναμία σύνθεσης, απέχει από την ιδανική αρμονία που περιγράφει η διαλεκτική του Ηράκλειτου. Για να προχωρήσει η κοινωνία, πρέπει να μάθουμε να συνεργαζόμαστε με τα αντίθετα, αναγνωρίζοντας ότι η αρμονία δεν επιτυγχάνεται μέσω της κυριαρχίας ενός πόλου, αλλά μέσω της αλληλεπίδρασης και της συνεργασίας. Μόνο τότε μπορεί η πολιτική να αποτελέσει εργαλείο προόδου και κοινωνικής αρμονίας.
