Μετά τις ανασκαφές του 2000-2001, κατά τη διάνοιξη της Αττικής Οδού, η επόμενη ευρείας κλίμακας αρχαιολογική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Μαρούσι ήταν αυτή στην περιοχή του Ολυμπιακού Σταδίου, με αφορμή τα έργα που έγιναν εκεί για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Οι ανασκαφικές εργασίες διεξήχθησαν από την αρμόδια Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Αθλητισμού. Επικεφαλής ήταν ο μόνιμος αρχαιολόγος της Εφορείας δρ. Δημήτριος Σκιλάρντι, ο οποίος συντόνισε τους 15 συνολικά νέους έκτακτους αρχαιολόγους που διεξήγαγαν την επιτόπια έρευνα και τα πολυμελή ανασκαφικά συνεργεία.
Η συγκομιδή ήταν πλούσια και γόνιμη, καθώς έφερε στο φως πλήθος νέα στοιχεία για τη ζωή στην περιοχή κατά την αρχαιότητα. Μία πρώτη παρουσίασή τους έγινε από τον Δ. Σκιλάρντι σε έκδοση της Νομαρχίας Ανατολικής Αττικής, με τίτλο «Αττική 2004. Ανασκαφές, ευρήματα, νέα μουσεία», από όπου και αντλούμε πληροφορίες για το παρόν κείμενο. Η χρονολογική εκτίμηση των ευρημάτων ανήκει στον κ. Σκιλάρντι.
Υδραυλικά έργα και δεξαμενές
Το μεγαλύτερο μέρος των νέων ευρημάτων έχει σχέση με αρχαία υδραυλικά έργα, κάτι που δεν είναι τυχαίο, καθώς η περιοχή του Ολυμπιακού Σταδίου είναι μια μικρή εύφορη πεδιάδα στην οποία εκτείνονταν κατά την αρχαιότητα καλλιέργειες που απαιτούσαν μεγάλες ποσότητες νερού για την άρδευσή τους. Δεδομένου ότι η ίδια περιοχή δεν είχε επαρκείς πηγές, υπήρξε μέριμνα για τη μεταφορά και τη συγκέντρωση νερού από άλλες τοποθεσίες.
Από τα έργα αυτά, με τις ανασκαφές εντοπίστηκαν τα εξής κατάλοιπα:
1) Πήλινος αγωγός που χρονολογείται στη ρωμαϊκή εποχή (1ος-2ος αιώνας μ.Χ.). Βρέθηκε κάτω από το Κεντρικό Γήπεδο Αντισφαίρισης, σε μήκος αρκετών δεκάδων μέτρων. Είχε κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά και ήταν κατασκευασμένος από πήλινα πεταλόσχημα στελέχη. Τμήμα του έχει διατηρηθεί ορατό στην Αλέα των ολυμπιακών εγκαταστάσεων. Στον ίδιο αγωγό ανήκαν πιθανώς τμήματα που είχαν βρεθεί το 2000 στο ρέμα του Αγίου Θωμά.
2) Δεξαμενές. Βρέθηκαν συνολικά τρεις, μία στην οδό Αμαρυσίας Αρτέμιδος (στο Χωριό Τύπου), που χρονολογείται στους ελληνιστικούς χρόνους, μία στα βόρεια του Σταδίου και μία στη Λεωφόρο Σπύρου Λούη. Οι δύο τελευταίες χρονολογούνται στη ρωμαϊκή περίοδο και είναι όμοιες κατασκευαστικά με τη δεξαμενή που ανασκάφηκε το 2000-2001 δίπλα στο σημερινό σταθμό «Νερατζιώτισσα».
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εντοπισμός φρεατίων του Αδριάνειου Υδραγωγείου, του μεγαλύτερου έργου ύδρευσης της αρχαίας Αθήνας, που κατασκευάστηκε μεταξύ του 125-140 μ.Χ. και εφοδίαζε την πόλη με πόσιμο νερό από την Πάρνηθα. Ο κύριος αγωγός του υδραγωγείου διασχίζει σε βάθος πολλών μέτρων την περιοχή του Σταδίου και από αυτόν εντοπίστηκαν εννέα συνολικά από τα φρεάτια εξαερισμού και καθαρισμού. Στις κατασκευές αυτές έγιναν εργασίες συντήρησης και η διαδρομή του αγωγού δηλώθηκε στην επιφάνεια του εδάφους με γραμμή από λευκό μάρμαρο. Άλλα φρεάτια του ίδιου αγωγού είναι ορατά στη νησίδα της οδού Απ. Παύλου λίγο πριν από το νοσοκομείο «Υγεία».
Ερείπια κτηρίων
Ερείπια κτηρίων, που εντοπίστηκαν νότια και δυτικά του κεντρικού σταδίου, διαφωτίζουν την εικόνα που είχε η περιοχή κατά την αρχαιότητα. Συγκεκριμένα βρέθηκαν:
1) βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, με δύο ληνούς (πατητήρια),
2) αποθέτης (μεγάλος λάκκος για την απόθεση άχρηστων υλικών) με θραύσματα αγγείων του 4ου αιώνα π.Χ.,
3) μεγάλο κτήριο λουτρών (βαλανείο) του 1ου αιώνα μ.Χ., με δύο αίθρια και μικρότερα δωμάτια. Πρόκειται για μοναδικό στο είδος του κτίσμα στην ευρύτερη περιοχή. Στους παλαιούς Μαρουσιώτες ίσως θυμίσει το όνομα «Λουτρός», που είχε άλλοτε αυτή η τοποθεσία.
4) Διάσπαρτα ερείπια άλλων κτηρίων ρωμαϊκών χρόνων.
Κινητά ευρήματα
Πλούσια ήταν η συγκομιδή σε κινητά ευρήματα, τα οποία μεταφέρθηκαν στην Κηφισιά προς φύλαξη και συντήρηση. Γνωστό είναι κατ' αρχήν το άγαλμα γυναικείας μορφής, που βρέθηκε στη δεξαμενή της Σπύρου Λούη. Δημοσιότητα δόθηκε επίσης και σε ταφική κάλπη (θήκη) νέου, που βρέθηκε μετακινημένη από τη θέση της και βαπτίστηκε ευφάνταστα από δημοσιογράφους ως «τάφος του αθλητή». Στο εσωτερικό της σώζονταν σιδερένια στλεγγίδα (εργαλείο για τον καθαρισμό των νέων στα γυμνάσια), αγγεία και ίχνη φύλλου χρυσού και λινού υφάσματος, τυπικά ταφικά αφιερώματα των αρχών του 4ου π.Χ. αιώνα.
Ενδιαφέροντα τεμάχια αγγείων βρέθηκαν επίσης σε αρχαίο δρόμο κοντά στον ρωμαϊκό αγωγό (ξεχωρίζει σε ένα από αυτά η απεικόνιση του θεού Διονύσου). Σε φρεάτιο του Αδριάνειου Υδραγωγείου είχε εντοιχιστεί τμήμα κορμού αγάλματος γυμνού νέου, ρωμαϊκών χρόνων.
Το εκθετήριο αρχαιοτήτων
Δίπλα στην Αλέα που οδηγεί από το Γήπεδο Αντισφαίρισης στο Κεντρικό Στάδιο, κατασκευάστηκε με τη μέριμνα του κ. Σκιλάρντι στέγαστρο διαστάσεων 5×20 μέτρων, για να χρησιμεύσει ως υπαίθριο εκθετήριο αρχαιοτήτων από την περιοχή. Στον χώρο εκτέθηκαν ευρήματα από τις ανασκαφές στην Αττική Οδό, που περιλαμβάνουν λίθους και σαρκοφάγο από τάφο του 4ου π.Χ. αιώνα κοντά στην οδό Πέλικα, καθώς και έναν βυζαντινό σιρό (κτιστό πιθάρι), το μοναδικό που σώθηκε από τα πολλά που είχαν βρεθεί το 2001 στην οδό Ιερού Λόχου. Στο εκθετήριο τοποθετήθηκαν τμήματα του ρωμαϊκού αγωγού από το Γήπεδο Αντισφαίρισης και αντίγραφα (τα πρωτότυπα εκτίθενται στην Κηφισιά) του γυναικείου αγάλματος της Σπύρου Λούη, της μαρμάρινης κάλπης και μίας ανδρικής κεφαλής του 5ου αιώνα π.Χ. που είχε βρεθεί παλαιότερα στην περιοχή του Σταδίου.
Συμπεράσματα
Τα παραπάνω ευρήματα -και όσα δεν έχουν δημοσιοποιηθεί ακόμη (επιγραφές, ερείπια βυζαντινών χρόνων κ.ά.)- διευρύνουν σημαντικά τις γνώσεις μας για την αρχαία ιστορία της περιοχής. Η κοιλάδα του Ολυμπιακού Σταδίου ήταν μια περιοχή όπου κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους είχε διοργανωθεί ένα άρτιο σύστημα με αγωγούς και δεξαμενές που θα εξασφάλιζαν την επαρκή άρδευσή της. Η οικονομία των αρχαίων Αθμονέων ήταν και τότε αγροτική, όπως μαρτυρούν αρχαιότερες γραπτές πηγές. Χάρη σε αυτό το εξελιγμένο σύστημα μεταφοράς και αποθήκευσης νερού λειτούργησε εδώ το ρωμαϊκό βαλανείο. Παλαιότερα, τον 4ο αιώνα π.Χ., στην ίδια πεδιάδα διέρχονταν αρχαίοι δρόμοι, στις άκρες των οποίων γίνονταν και ταφές, κατά τις συνήθειες της εποχής. Οι καλλιέργειες πρέπει να ήταν καλά οργανωμένες ήδη από τότε. Σίγουρα δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι στον χώρο αυτό μπορεί να τελούνταν οι εορτές προς τιμήν της Αμαρυσίας Αρτέμιδος. Ο χώρος διατήρησε τον αγροτικό του χαρακτήρα μέχρι την ανέγερση του σύγχρονού μας Ολυμπιακού Σταδίου, οπότε πρωτογνώρισε αθλητική χρήση.
Έχοντας υπόψη τα παραπάνω ευρήματα, είναι αναπόφευκτη βέβαια η σκέψη του τι χάθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν κατασκευάστηκε το Στάδιο δίχως μέριμνα για τις αρχαιότητες που θα συναντούσαν τα έργα. «Κάλλιο αργά παρά ποτέ» όμως. Είναι σημαντικό ότι το κτήριο των λουτρών που βρέθηκε το 2004 δεν σκεπάστηκε μετά την ανασκαφή του, όπως οι δεξαμενές, αλλά έχει ήδη περιφραχθεί και πρόκειται να αποκαλυφθεί πλήρως για να διαμορφωθεί σε επισκέψιμο αρχαιολογικό μνημείο. Την ίδια λειτουργία έχει και το μικρό εκθετήριο που οργανώθηκε μέσα στο συγκρότημα του Ολυμπιακού Σταδίου. Και από τους αρχαιολόγους που εργάστηκαν σε αυτές τις έρευνες, θα αναμένουμε νέα ευρήματα και τα πορίσματα από τη μελέτη των παλαιών, που αποκαλύπτουν την άγνωστή μας ως τώρα τοπική ιστορία.
Γιώργος Πάλλης
Πηγή εικονογράφησης: Δ. Σκιλάρντι, «Δραστηριότητες της Β' ΕΠΚΑ στην περιοχή των Βορείων Προαστίων κατά το 2004», στο Β. Bασιλοπούλου (επ.), Αττική 2004. Ανασκαφές, ευρήματα, νέα μουσεία, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής – Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2005, εικ. 4, 5, 7 και 9.
