Παρουσίαση: Δημήτρη Αβραμίδη – δημοσιογράφου
Πρόκειται για ένα βιβλίο χωρισμένο σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από 13 συνεντεύξεις του Κιτρομηλίδη που παραχωρήθηκαν από το 2006 μέχρι το 2018 σε διάφορα μέσα ενημέρωσης. Στις τέσσερις από αυτές ο Κιτρομηλίδης απαντάει από κοινού με τους καθηγητές Μισέλ Ντελόν, Τζόναθαν ΄Ισραελ, Κλόντ Λοριόλ και Τζανέτ Κόλμαν. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αποτελείται από τρία δοκίμια του συγγραφέα. Το πρώτο είναι η «Πολιτική σκέψη του Ευγένιου Βούλγαρη», το δεύτερο είναι η «Πολιτική σκέψη του Ιώσηπου Μοισιόδακα» και το τρίτο είναι «Οι φάσεις της πολιτικής σκέψης του Αδαμάντιου Κοραή».
Αρχίζω με τις συνεντεύξεις και θέτω προκαταρκτικά την απορία μου. Τι είναι αυτό που οδηγεί ένα καθηγητή στο δημόσιο βήμα, ή μάλλον στην αρένα, των μέσων ενημέρωσης; Ο καθηγητής έχει το φοιτητικό του κοινό. Τους συνεργάτες και τους ομολόγους του. Τα ερευνητικά και τα συγγραφικά του ενδιαφέροντα. Τι χρειάζεται τις εφημερίδες, τα ραδιόφωνα και τις τηλεοράσεις;
Πριν όμως αναρωτηθούμε τι χρειάζεται ο καθηγητής τα μέσα ενημέρωσης ας υπογραμμίσουμε ότι είναι τα μέσα ενημέρωσης που χρειάζονται τον καθηγητή. Μέσα ενημέρωσης που έχουν στη διάθεσή τους εκατομμύρια ώρες ραδιοφωνικού και τηλεοπτικού χρόνου μαζί και χιλιάδες σελίδες εφημερίδων. Το να καταλάβει ένα ελάχιστο μέρος από αυτήν το διαθέσιμο χώρο και χρόνο ένας καθηγητής με αυστηρά συγκροτημένη άποψη και υψηλή σαφήνεια, δικαιώνει μια αίσθηση αποστολής για τα μέσα αφού παρέχει σε αναγνώστες, ακροατές και τηλεθεατές μια μοναδική δυνατότητα επικοινωνίας με ένα άνθρωπο που μιλάει, κατά κυριολεξία, μετά λόγου γνώσεως.
Υποθέτω πως ανάλογο είναι και το κίνητρο του καθηγητή. Οι φοιτητές του είναι λίγες εκατοντάδες κάθε φορά. Τα βιβλία του δεν είναι δα και μπεστ-σέλερ. Διατηρεί συνεπώς ένα αξόδευτο απόθεμα γνώσης προς μετάδοση. Και τότε είναι που συναινεί στην παραχώρηση μιας συνέντευξης.
Υποθέτω επίσης ότι για τους ιστορικούς της Πολιτικής Επιστήμης, όπως ο Κιτρομηλίδης, το πράγμα είναι λιγάκι πιο ερεθιστικό. Είναι ο ίδιος ο χαρακτήρας των επιστημονικών του ενδιαφερόντων, η πολιτική επιστήμη, η πολιτική θεωρία, ο νεοελληνικός διαφωτισμός, που του παρέχουν ένα οξυμένο και ασκημένο κριτήριο με το οποίο παρατηρεί τις εξελίξεις που συμβαίνουν γύρω του, διακρίνει τις μακρές παραδόσεις από τις οποίες κατάγονται αυτές οι εξελίξεις, τις συνέχειες και τις ρήξεις. Και τότε είναι που ίσως αισθάνεται την ανάγκη να απευθυνθεί στο μεγάλο κοινό των μέσων ενημέρωσης.
Δεν ξέρω αν οι υποθέσεις αυτές είναι βάσιμες κι αν ταιριάζουν στην περίπτωση του Κιτρομηλίδη. Ίσως μας το πει ο ίδιος αργότερα. Πάμε τώρα στο ψαχνό. Βρισκόμαστε στο 2014, δηλαδή στην καρδιά της κρίσης. Ο δημοσιογράφος του «Βήματος» ρωτάει για την αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού. Ιδού ένα μέρος της απάντησης του καθηγητή:
«Σε αυτή την κοινωνία επικρατεί μια διάχυτη εχθρότητα προς τον λεγόμενο «νεοφιλελευθερισμό», στον οποίο καταλογίζονται όλα τα δεινά. Είναι, νομίζω, ένας συγκεκαλυμμένος τρόπος για να βάλλεται η ίδια η ιδέα της ελευθερίας. Ο φιλελευθερισμός είναι μια ενιαία πολιτική και κοινωνική θεωρία που περιλαμβάνει τις ατομικές ελευθερίες, την ελευθερία των θεσμών, το κράτος δικαίου, την πνευματική ελευθερία και την ελευθερία της αγοράς».
Πιστεύω ότι σε αυτή τη σύντομη φράση βρίσκεται συμπυκνωμένη η αντίληψη αλλά και η πεποίθηση του Κιτρομηλίδη. Είναι ο φιλελευθερισμός σαν μια ενιαία στάση που στεγάζει όλες τις εκδοχές του ελεύθερου βίου, τόσο ατομικά όσα και συλλογικά. Είναι ένας φιλελευθερισμός που δεν τεμαχίζεται και δεν προσφέρεται α αλ καρτ. Ας είμαστε λοιπόν σαφείς: Το κράτος δικαίου περικλείει την ελευθερία της αγοράς και αντιστρόφως. Εδώ δεν ψωνίζουμε κατά βούληση, το πακέτο είναι ολόκληρο ή καθόλου.
Εξίσου ενδιαφέρουσες είναι και οι απαντήσεις του Κιτρομηλίδη στο ερώτημα για την αποτυχία του διαφωτισμού στην Ελλάδα. Ας τον ακούσουμε: «Το όραμα ήταν να δημιουργηθεί ένα κράτος ευρωπαϊκού τύπου, φιλελεύθερο, ένα κράτος δικαίου. Όμως τα προτάγματα του διαφωτισμού δεν ολοκληρώνονται, διότι δεν ολοκληρώθηκε ο διαφωτισμός ως κώδικας πολιτικών αξιών. Παρεισέφρησαν άλλοι παράγοντες, όπως ο αυταρχισμός που συνδέεται με τα εθνικιστικά ρεύματα του 19ου αιώνα που αλλοιώνουν την έννοια της ελευθερίας».
Και λίγο πιο κάτω συναντάμε μια άλλη εμβληματική φράση: «Το ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε με πάρα πολλές στρεβλώσεις για να υπηρετήσει τις ιδιοτέλειες της κοινωνίας, το οποίο μπορώ να εξηγήσω μόνο με την αποτυχία της διάκρισης του δημόσιου από το ιδιωτικό».
Παρότι οι φράσεις αυτές αναφέρονται στις απαρχές της συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους, εν τούτοις αποτελούν ερμηνευτικά κλειδιά που μπορούν να μας είναι χρήσιμα ακόμα και για την ανάγνωση της σημερινής Ελλάδας. Πολύ περισσότερο τώρα που ετοιμαζόμαστε να γιορτάσουμε τα 200 χρόνια από την επανάσταση το ’21.
Διαβάζοντας τις συνεντεύξεις του Κιτρομηλίδη μου δημιουργήθηκε μια εντύπωση. Ο διαφωτισμός γι’ αυτόν δεν είναι απλώς το επιστημονικό του αντικείμενο. Είναι ένα πάθος για την καλύτερη κατανόηση της νεοελληνικής διαδρομής, ένα πάθος που ξεκινάει από τον Λοκ και το Μοντεσκιέ και στεγάζεται στους πατέρες του νεοελληνικού διαφωτισμού. Κι όλο αυτό προκαλεί μια επίμονη τοποθέτηση της Ελλάδας στα μεγάλα ευρωπαϊκά ρεύματα του του διαφωτισμού.
Γι’ αυτό και θα τον συναντήσουμε να στενοχωριέται, εν έτει 2018, διότι υπάρχουν, όπως λέει, «σχολιαστές εφημερίδων που κάθε Κυριακή καταφέρονται εναντίον του διαφωτισμού» ενώ ταυτόχρονα εξηγεί «ότι αυτό δεν είναι μόνο λάθος επιστημονικά και ιστορικά αλλά και κακή υπηρεσία προς την κοινωνία, διότι δημιουργεί παρανοήσεις και στρεβλές αντιλήψεις και επίσης ψάχνει για αποδιοπομπαίους τράγους που λειτουργούν παραπλανητικά σε σχέση με μια αυτοκριτική που πρέπει να κάνουμε όλοι μας σχετικά με την κατάσταση της κοινωνίας μας».
Έριξα λίγο πιο πριν μια σπόντα για τους επικείμενους εορτασμούς των 200 χρόνων από την επανάσταση του ’21. Όχι, δεν υπάρχει κάτι ευθέως σχετικό στις συνεντεύξεις του Κιτρομηλίδη που διάβασα. Ωστόσο δείτε μια ακόμα φράση από συνέντευξή του: «Νομίζω και θα τόλεγα χωρίς μεγάλο δισταγμό, στο νεοελληνικό διαφωτισμό οφείλουμε τη σύγχρονη ταυτότητά μας. Το ότι αισθανόμαστε μοντέρνοι Έλληνες. Απόγονοι εκείνων που αγωνίστηκαν για την ελευθερία της Ελλάδος… Αυτά οφείλονται σε μέγιστο ποσοστό στο νεοελληνικό διαφωτισμό που έφερε τις ιδέες της ελευθερίας και της ανάγκης ύπαρξης ενός λαού ως ανεξάρτητου έθνους».
Ε λοιπόν διαβάζοντας τις σκέψεις του Κιτρομηλίδη μου πέρασε η σκέψη ότι ένας θαυμάσιος τρόπος αναστοχασμού και ουσιαστικής αναφοράς στα 200 χρόνια του ’21, μπορεί και να είναι η επιστροφή στις ρίζες του νεοελληνικού διαφωτισμού. Ίσως να είναι αυθαίρετη αυτή η σκέψη αλλά ποτέ δεν είσαι σίγουρος για τους συνειρμούς που γεννάνε τα διαβάσματα.
Την ίδια στιγμή ο συγγραφέας δεν μασάει τα λόγια του, δεν οχυρώνεται στην ακαδημαϊκή του ιδιότητα. Γι’ αυτό και από τη σκοπιά που τον ενδιαφέρει εισπράττει, επί λέξει, «μια μεγάλη απογοήτευση μετά το 1981 και τώρα με την κρίση, για την αποκάλυψη των αδυναμιών της αριστεράς όταν βρέθηκε ουσιαστικά σε θέση ισχύος». Είναι μια εμπειρία που ο ίδιος την περιγράφει ως «τραυματική» και νομίζω πως δεν είναι ο μόνος που διατηρεί αυτήν την αίσθηση.
Για το δεύτερο μέρος του βιβλίου, αυτό που αναφέρεται στον Βούλγαρη, στον Μοισιόδακα και στον Κοράη δηλώνω ρητά αναρμόδιος. Αυτό όμως δεν εμποδίζει την ανάγνωσή του. Κάθε άλλο. Είναι μια ανάγνωση που τρόπον τινά σχετίζεται με το πρώτο μέρος, αφού μας οδηγεί σε μερικές όψεις από τις απαρχές του διαφωτισμού, δηλαδή στα πρώτα βήματα της πορείας που, τσάτρα-πάτρα, συνεχίζουμε μέχρι σήμερα. Δεν κρύβω μάλιστα ότι με εντυπωσίασε η πληροφορία ότι Μοισιόδαξ σημαίνει βλάχος νοτίως του Δουνάβεως, γεγονός που μας επιτρέπει διάφορες εικασίες για μια εποχή κατά την οποία ο ελληνισμός κυκλοφορούσε δίχως διαβατήριο γλώσσας νοτίως του Δουνάβεως. Αλλά το είπαμε και λίγο παραπάνω, ποτέ δεν ξέρεις που θα σε πάνε τα διαβάσματα κι αυτή μπορεί νάναι η χάρη τους.
Φίλες και φίλοι,
Τα βιβλία που αποτελούνται από συνεντεύξεις σπάνια τα καταφέρνουν να υπερβούν τη συγκυρία κατά την οποία παραχωρήθηκαν οι συνεντεύξεις αυτές. Η περίπτωση των συνεντεύξεων Κιτρομηλίδη είναι μια εξαίρεση που έχει τις εξηγήσεις της. Η εξαίρεση οφείλεται πρώτα απ’ όλα στον ίδιο. Μιλάει μόνο γι’ αυτό που γνωρίζει και το γνωρίζει καλά. Τον διαβάζεις και σου ανοίγει η όρεξη να πας και παρακάτω. Η γλώσσα του είναι σαφής και η ικανότητά του να εκλαϊκεύει νοήματα, κάποτε δύσκολα, παραμένει εντυπωσιακή. Μα προ παντός είναι κάτι άλλο. Είναι εκεί που μας εξηγεί πως διαφωτισμός σημαίνει «να πρυτανεύει ο ορθός λόγος, το μέτρο, η σοβαρότητα και η συναίσθηση της ευθύνης», αιτήματα που παραμένουν σε διαχρονική εκκρεμότητα.
INFO
«Στο όνομα της ελευθερίας» – Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Επίκεντρο»
Συγγραφέας: Πασχάλης Κιτρομιλήδης
Πρόλογος και επιμέλεια: Πέτρος Παπασαραντόπουλου
Σελίδες: 240
Τιμή: 11,00 ευρώ.