Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη – ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
Η
έκδοση υπό τον τίτλο «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ: Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 1889-1890»1, τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο Μαρτυρίας 2020 και εντάσσεται στις πηγές της Νεότερης Ιστορίας μας.
Στην «διοικητικώς αυτόνομη» Κρήτη, υπό την Υψηλή Πύλη, τη νομοθετική εξουσία ασκεί η Γενική των Κρητών Συνέλευσις. Μετά τις εκλογές του Απριλίου 1889, εισέρχεται στη Συνέλευση, -ως πληρεξούσιος- ο ηλικίας 25 ετών δικηγόρος Ελευθέριος Κυριάκου Βενιζέλος, με τον σχηματισμό των Φιλελευθέρων, που υπερισχύει. Τον Αύγουστο του 1889 καταστέλλεται ένα απερίσκεπτο , άωρο επαναστατικό κίνημα, που κατευθυνόταν από τους ηττημένους της συντηρητικής παράταξης. Ο ρεαλιστής Βενιζέλος δεν συμμετείχε, αλλά ως πατριώτης αντιμετώπισε με πνεύμα αλληλεγγύης τους επαναστάτες.
Ακολουθεί η κήρυξη του Στρατιωτικού Νόμου και, για να μην συλληφθεί, καταφεύγει στην Αθήνα, όπως πολλοί ανασφαλείς Κρητικοί. Αλληλογραφεί με τη μνηστή του Μαρία Ελευθερίου, κάτοικο Χανίων και 96 επιστολές τους περιλαμβάνονται στο ανά χείρας βιβλίο.
Α: Στη σκιά της πολιτικής εκκρεμότητας
Δύο είναι οι άξονες της Αλληλογραφίας: Οι συναισθηματικές επιπτώσεις του χωρισμού των δύο νέων και η αναμονή των εξελίξεων του Κρητικού Ζητήματος, από τις οποίες εξαρτάται, εκτός των άλλων και η δυνατότητα αντάμωσης του ζεύγους στα Χανιά. Σε αυτό το πλαίσιο της διαρκούς αγωνίας, θα γίνει προσπάθεια να σκιαγραφήσουμε το νεανικό «πορτρέτο» του Ελευθέριου Βενιζέλου και της Μαρίας Ελευθερίου.
Ο Ελευθέριος γεννήθηκε το 1864, στις Μουρνιές Χανίων, γιος αστικής οικογένειας και ο φιλοπρόοδος πατέρας φρόντισε για την καλύτερη εκπαίδευσή του. Στα είκοσι τρία του άρχισε η αισθηματική σχέση με τη δεκαεξάχρονη Μαρία.
Προκαλεί εντύπωση η τέλεια ευγένεια του Ελευθέριου, με την οποία προσπαθεί να κατασιγάσει τη δυσπιστία της Μαρίας απέναντί του, όταν επαναλαμβάνει την πεποίθηση ότι οπωσδήποτε θα κατεβεί στην Κρήτη, τελικά τον Μάρτιο του 1890. Και με φραστικές αλλαγές, την βεβαιώνει: «Αλλά, Μαρία μου, κυριοτάτην έχω αρετήν την φιλαλήθειαν και ειλικρίνειαν». Η πλούσια γλωσσική του έκφραση μέσω μιας άψογης καθαρεύουσας, φανερώνει έναν άνθρωπο όχι απλώς επιστημονικού επιπέδου αλλά και με ψυχική μόρφωση.
Περιγράφει θαυμάσια ένα αττικό ηλιοβασίλεμα και τον συγκινεί βαθιά η μουσική. Σε όλες τις επιστολές του είναι εμφανής ένας συναισθηματικός πλούτος.
Δείγμα φιλομάθειας, προβλεψιμότητας και εργατικότητας μέχρι την πνευματική υπερκόπωση, αποτελεί η μελέτη πρώτα της γαλλικής και αργότερα της αγγλικής γλώσσας, επί 14 ώρες το 24ωρο κατά μέσον όρο, τους 7 μήνες της εξορίας του. Και ας επιτραπεί ένα χρονικό άλμα. Το 1916, στο εξώφυλλο του γαλλικού περιοδικού Le petit Journal, αφιερωμένου στον Ελ. Βενιζέλο, η φωτογραφία του φέρει την επιγραφή «LE GRAND PATRIOTE GREC». Δεν θα ήταν ο μεγάλος Έλληνας πατριώτης, μόνον ως διαχειριστής της εξουσίας, εάν, δηλαδή, δεν άρδευε βαθιά την ψυχή του το συναίσθημα, για να διαμορφωθεί ο πραγματικός πατριωτισμός του. Αφετηρία ανθρωπιστικής και εθνικής δράσης.
Οι σημαντικότατες μεταρρυθμίσεις του 1911, όπως η δωρεάν υποχρεωτική Στοιχειώδης Εκπαίδευση, με καθιέρωση της Δημοτικής στα σχολεία της, το 1917, φέρουν και τη σφραγίδα της κοινωνικής ευαισθησίας του.
Οι θυσίες των Ελλήνων, οι απαράμιλλες διπλωματικές του ικανότητες και «όλον το πυρ που είχε μέσα του» (φράση από αυτοχαρακτηρισμό του στη Βουλή, το 1932), τον οδηγούν να υπογράψει την ένδοξη Συνθήκη των Σεβρών, 10 Αυγούστου 1920. Την 1η/11/1920, κατά τις εκλογές ηττάται το κόμμα των Φιλελευθέρων και ούτε ο Βενιζέλος εκλέγεται βουλευτής. Η ιστορία του Χαριλάου Τρικούπη επαναλαμβάνεται.
Πρέπει να στραφούμε στο 1871. Η Μαρία, κατά τη γέννησή της στη Σμύρνη, χάνει τη Σμυρνιά μητέρα της, την Πιπίνα. Ο εύπορος πατέρας, ο Σοφοκλής Ελευθερίου – Κατελούζος αναφέρεται στο βιβλίο, αλλά χωρίς την επιβεβαιωμένη καταγωγή του από τα Κύθηρα2. Σε επιστολή του ο Ελευθέριος χαρακτηρίζει τον ερωτικό δεσμό του «θείον σύνδεσμον ψυχών και όχι επιπόλαιον αίσθημα». Η ανάγνωση των επιστολών αποδεικνύει ότι σχέση λατρείας υπάρχει μεταξύ των δύο νέων. Η απομάκρυνσή τους είναι ψυχική δοκιμασία.
Η Μαρία, όπως ο Ελευθέριος, έχει πατριωτική αξιοπρέπεια. Συμπαθής φυσιογνωμία στις φωτογραφίες της. Σκεπτόμενη, με κανονικά χαρακτηριστικά και εκφραστικά μάτια. Έχει τελειώσει το Παρθεναγωγείο Σύρου, αγαπά ιδιαίτερα τη γαλλική γλώσσα, παράλληλα με το πιάνο. Είναι ικανή να αγαπά, να συμπάσχει αλλά και να ζει με μέτρο την καθημερινότητά της. Συμπληρώνουν τη νεανική της προσωπικότητα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα. Παρακολουθεί καθημερινά τον ελληνικό και γαλλικό Τύπο, προσπαθώντας να μάθει ποιες ημέρες έρχονται στην πατρίδα και στη ζωή της. Πάντοτε είναι «η γλυκυτάτη Μαρία». Αλλά και πάντοτε, ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα επιλέγει ικανότατους ανθρώπους ως συνεργάτες του.3
Β: Η Κρήτη υπό τον Στρατιωτικό Νόμο. Το τέλος της Μαρίας Ελευθερίου – Βενιζέλου
Στην Κρήτη, μετά την κήρυξη του Στρατιωτικού Νόμου, συμβαίνουν όλα γενικώς τα αποτρόπαια, τα οποία είναι ικανή να επιφέρει κάθε εξουσία ανομίας. Παρουσιάζονται στην εισαγωγή του βιβλίου, του καθηγητή Μ. Κοπιδάκη. Η Αλληλογραφία δίνει ορισμένες σχετικές πληροφορίες λακωνικά, διότι υπάρχει κίνδυνος παραβίασης των επιστολών.
Ο Ελευθέριος γράφει ότι πρέπει «να ενισχυθεί η δημοσία ασφάλεια». Αναφέρεται στην ακραία διαφθορά του κρητικού χαρακτήρα, που προκαλεί η τουρκική διοίκηση. Εκτός των άλλων, ανέχεται να την υποκαθιστούν θεσιθήρες Κρητικοί και υπάρχουν πρόθυμοι να διοριστούν σε δημόσιες θέσεις και να στηρίξουν κατασταλτικά μέτρα. Η νεαρή Μαρία βλέπει τους τελευταίους με ειρωνεία και περιφρόνηση. Ο Βενιζέλος περιλαμβάνεται μεταξύ των τεσσάρων αρχηγών, «των δυναμένων» να δικαστούν, δηλαδή μάλλον έχει εξαιρεθεί «εκ της γενικής αμνηστίας». Επομένως παραμένει πρόσφυγας, ενώ πολλοί ήδη έχουν καταδικαστεί από τα Στρατοδικεία.
Με όλα αυτά τα δεδομένα, πιθανόν να ξεσπάσει γενική επανάσταση τον Μάρτιο του 1890, αλλά πραγματιστής ο Ελευθέριος, θεωρεί απαραίτητη μόνον την επαναστατική απειλή, διότι προκειμένου η Πύλη να αποφύγει την εξέγερση, ίσως θα αποφασίσει, με διορθωτικά μέτρα, να βελτιώσει το καθεστώς στη Νήσο. Θα καταλήξει σε ήττα ο πόλεμος εναντίον της στρατιωτικής, πολυάριθμης δύναμης των Τούρκων στην Κρήτη, το 1890, χωρίς τη συνδρομή της Ελλάδας. Άρα, για να μην προσθέσει δεινά «ένα άφρον τόλμημα», πρέπει να μετατεθεί στο μέλλον «η σπουδαία και σοβαρά επανάστασις», πάντοτε κατά τον Βενιζέλο.
Μόνη, προσωρινή λύση θα αποτελέσουν οι διορθωτικές κινήσεις της Υψηλής Πύλης όπως η αμνηστία όλων, όσοι κατηγορούνται για «πολιτικά εγκλήματα». Εμφανίζονται, θετικές ενδείξεις, ωστόσο η μεγάλη καθυστέρηση στη λήψη του συγκεκριμένου μέτρου παρατείνει τη δοκιμασία πολλών Κρητικών, ανάμεσά τους και των δύο απομακρυσμένων επιστολογράφων. 16/4/1890, ο Σουλτάνος αίρει τον Στρατιωτικό Νόμο, αλλά προηγουμένως έχει επιβάλει αυταρχικότερη διακυβέρνηση. Η Κρήτη, τα επόμενα χρόνια, συμπορεύεται με χειρότερους εξευτελισμούς από εκείνους του παρελθόντος της. Διαρκώς αποβλέπει στην Ένωση με την Ελλάδα. Ωστόσο, η άρση του Στρατιωτικού Νόμου, οδηγεί στο τέλος του τον προσωρινό χωρισμό των δύο νέων.
Τέλος Απριλίου 1890 ο Ελευθέριος φτάνει στα Χανιά και το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου αρχίζει ο έγγαμος βίος του ζεύγους. Αλλά… τόσο σύντομος. Το 1894, μετά τη γέννηση του δευτερότοκου γιου τους, μια μόλυνση της μητέρας δεν αντιμετωπίζεται. Ο θάνατος χωρίζει δύο ωραίους ανθρώπους. Ο χρόνος δύσκολα θα μετριάσει τη βαθύτατη οδύνη του Ελευθερίου, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής.4
Επιλογικά
Η Αλληλογραφία -«βάλσαμον παρηγορίας»- αποκαλύπτει τμήμα των αρετών, οι οποίες θα διέκριναν τον μεγαλύτερο Έλληνα πολιτικό του 20ού αιώνα. Απομένει ένας συμπληρωματικός φωτισμός εκείνης της καινοτόμου, μαγνητικής, μοναδικής προσωπικότητας. Σύμφωνα και με την άξια επαίνου εισαγωγή του βιβλίου μας: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ξεκίνησε από την Κρητών Συνέλευση, έχοντας τα πνευματικά και ηθικά εφόδια, που του προσέφερε μία αστική, μεσαία οικογένεια. Τα αξιοποίησε, σε συνδυασμό με τα έμφυτα προσόντα του, στο μέγιστο βαθμό. Και αντιμετωπίζοντας κρισιμότατες ιστορικές περιστάσεις, όντως «με μεγάλο θάρρος, με αυτοπεποίθησιν» -όπως έχουν εγχαραχθεί επί του μνημείου του- διέγραψε την εθνική πορεία του μέχρι την κατάκτηση «της παγκόσμιας ακτινοβολίας». Αποβίωσε αυτοεξόριστος στο Παρίσι, τον Μάρτιο του 1936. Πριν από 40 χρόνια είχε πεθάνει απογοητευμένος, στις Κάννες και ο Χαρίλαος Τρικούπης.
Παρά και τα απροσδόκητα σφάλματα που διέπραξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, η συνολική πραγματικότητα της δράσης του απέδειξε τον ανθρωπισμό του. Και ιδιαίτερα σήμερα, τα διεθνή, δημόσια πράγματα παραπέμπουν στο λόγο ενός μεγάλου της Τέχνης, σε μια παραλλαγή του: Ο γενικός «λήθαργος» του πολιτικού ανθρωπισμού «γεννά» τραγωδίες.
Από τη βιβλιογραφία:
1 «Η Αλληλογραφία…» κυκλοφόρησε το 2018. Εκδ. Καστανιώτη.
2 Εμμανουήλ Π. Καλλίγερος, «Κυθηραϊκά επώνυμα» Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, 2002.
3 Θάνος Βερέμης, «Ο Ελευθέριος πίσω από τον Βενιζέλο». Εφημ. Η Καθημερινή, 2014.
4 Γιάννης Μουρέλλος, «Βενιζέλος», Εκδ. Δίφρος, 1964.
