Γράφει ο Χρήστος Στρυφτός, Ιστορικός.
Το 2022 αποτέλεσε το έτος Εθνικής Μνήμης των 100 χρόνων από το θλιβερό γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής το οποίο στιγμάτισε την Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία. Τους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβρη του 1922 τα πάτρια εδάφη των Ελλήνων Μικρασιατών, η Σμύρνη, η Ερυθραία, το Αϊβαλί και άλλες περιοχές χάνονται ολοκληρωτικά γι αυτούς καθώς κατακτώνται από τους Τούρκους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια μικρή ανασκόπηση στις περιπτώσεις διάσωσης των προσφύγων αλλά και συνάμα στις περιπτώσεις παγερής αδιαφορίας.
Οι περιπτώσεις των προσωπικοτήτων εκείνων που διέσωσαν αρκετούς πρόσφυγες στις αποβάθρες της Σμύρνης συγκινούν και συντελούν πράξεις ανθρωπισμού και φιλευσπλαχνίας. Ο Αμερικανός πάστορας Έιζα Τζένκινς τις κρίσιμες ημέρες του Σεπτέμβρη του 1922 κατόρθωσε να διασώσει χιλιάδες ψυχές προσφύγων. Πιο συγκεκριμένα ο τότε αρχηγός της αμερικανικής ναυτικής δύναμης στην Τουρκία υποναύαρχος Bristol κρατούσε στάση ουδετερότητας σχετικά με την τραγωδία της Σμύρνης. Από την άλλη ο Τζένκινς είχε φυγαδεύσει αρκετά απειλούμενα γυναικόπαιδα τα οποία διέσωσε χάριν της προσωπικής του επικοινωνιακής προσπάθειας. Ο Τζένκινς αψηφώντας την επίσημη γραμμή των ΗΠΑ, ήρθε σε επικοινωνία με τον κυβερνήτη του αμερικάνικου αντιτορπιλικού Edsall κύριο Halsey Powell βρίσκοντας έκτατες λύσεις για την διάσωση ενός μεγάλου αριθμού προσφύγων. Ο Powell στις 14 Σεπτεμβρίου είχε διασώσει με το αντιτορπιλικό του 671 πρόσφυγες, ενώ ο Τζένκινς ναύλωσε το ιταλικό ατμόπλοιο Constantinopoli μεταφέροντας στην Μυτιλήνη πρόσφυγες κι από εκεί ήλθε σε άμεση επικοινωνία με τον Έλληνα αξιωματικό Ιωάννη Θεοφανίδη κυβερνήτη του θωρηκτού ΚΙΛΚΙΣ. Έτσι λοιπόν ο Θεοφανίδης επίταξε το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ μαζί με άλλα ελληνικά εμπορικά πλοία και ο αμερικάνος Powell τα αντιτορπιλικά Edsall και Laurence ώστε μόνο την 26η Σεπτεμβρίου να έχουν διασωθεί από την Σμύρνη 43.000 πρόσφυγες. Φυσικά ο αριθμός αυτός ανήλθε συνολικά πάνω από 250.000 πρόσφυγες κι αυτό οφείλεται κυρίως στις διαπραγματεύσεις του Τζένκινς στον οποίο η ελληνική κυβέρνηση απέδωσε επισήμως τιμές ενώ το 1923 οι “New York Times” έγραφαν για το μεγάλο αυτό κατόρθωμα του.
Επιπλέον ποιος θα φανταζόταν άραγε ότι για την διάσωση προσφύγων στην Σμύρνη σχεδόν από το πουθενά θα εμφανίζονταν ένα ιαπωνικό πλοίο; Πράγματι οι εφημερίδες «Εμπρός» και «Σκρίπ» της εποχής αναφέρουν ότι επιβιβάστηκαν πρόσφυγες για να σωθούν στο εμπορικό ιαπωνικό ατμόπλοιο Τοκέι Μάρου. Ο ιάπωνας κυβερνήτης Σάτζο Χίμπι ελευθέρωσε χώρο από τα αμπάρια του ατμόπλοιου του σώζοντας αρκετούς Αρμένιους και Έλληνες πρόσφυγες, αποβιβάζοντας τους στον Πειραιά.
Ωστόσο υπήρχε και η μελανή πλευρά των «πάλαι ποτέ» συμμαχικών πλοιαρίων των μεγάλων δυνάμεων όπου τηρούσαν πιστά την σκληρή και απάνθρωπη τακτική «Ποντίου Πιλάτου». Επί παραδείγματι σε κάποια βρετανικά πλοία στην Σμύρνη έπαιζαν μουσική οι ορχήστρες τους με σκοπό να δηλώσουν την παγερή αδιαφορία, ουδετερότητα και απάθεια τους στην φρίκη που διαδραματιζόταν γύρω τους. Αρκετά πλοία ιταλικά και γαλλικά έδιωχναν κακήν κακώς τους πανικόβλητους πρόσφυγες όπου ζητούσαν απεγνωσμένα βοήθεια.
Οι Τούρκοι εθνικιστές και οι άναρχοι Τσέτες κατέκαψαν την Σμύρνη και κατάσφαξαν όσους Μικρασιάτες δεν πρόλαβαν να ξεφύγουν. Όσο για εκείνους που είχαν διασωθεί, η τελευταία ανάμνησή τους καθώς κοιτούσαν από μακριά την χαμένη πατρίδα τους αποτυπώθηκε με ρεαλισμό στα γραπτά της Διδώς Σωτηρίου: «Αντάρτη του Κιορ Μεμέτ, χαιρέτα μου τη γη όπου μας γέννησε, Σελάμ σοϊλέ. Ας μη μας κρατάει κάκια που την ποτίσαμε μ’ αίμα…Ανάθεμα στους αίτιους!»
Πηγές:
• Richter A. Heinz, «Ελληνοτουρκικός πόλεμος1919-1922», εκδ:ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ, Αθήνα 2020
• Αρχείο εφημερίδων «Εμπρός», «Σκρίπ», «Καθημερινή»
