Έρευνα – κείμενο: Γιώργος Πάλλης: Αναπληρωτής καθηγητής ΕΚΠΑ
Το 2022 προστέθηκε στη βιβλιογραφία για την ιστορία και τα μνημεία του Αμαρουσίου ένας σημαντικός νέος τίτλος. Ο ιστορικός Νίκος Μοσχονάς εξέδωσε το βιβλίο «Παναγία η Νεραντζιώτισσα – Το ιερό θησαύρισμα του Μαρουσιού», με το οποίο δίνει μια νέα εικόνα για την ιστορία, την τέχνη και τη θρησκευτική αξία του ναού, απευθυνόμενος προς ένα ευρύ κοινό που δεν διαθέτει απαραίτητα εξειδικευμένες αρχαιολογικές γνώσεις. Η γνωριμία με τη Νεραντζιώτισσα δεν αφορά εξάλλου μόνο τους κατοίκους του Αμαρουσίου, αλλά και όλους όσοι κινούνται καθημερινά μέσω του σιδηροδρομικού σταθμού που έχει λάβει το όνομά της. Όπως δηλώνει στο προλογικό σημείωμα ο συγγραφέας, στόχος του ήταν να προσφέρει έναν ευσύνοπτο αλλά ολοκληρωμένο οδηγό προς εξυπηρέτηση των προσκυνητών και επισκεπτών του ναού.
Ο Νίκος Μοσχονάς είναι ιστορικός, με σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας και της Ρώμης. Επί τέσσερις δεκαετίες εργάστηκε στο Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, από το οποίο αφυπηρέτησε με τον βαθμό του ομότιμου Διευθυντή Ερευνών. Το επιστημονικό του έργο περιλαμβάνει μελέτες δημοσιευμένες σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά,
αυτοτελείς εκδόσεις, ταξινόμηση αρχείων, καθώς και την οργάνωση και διεύθυνση πολλών επιστημονικών προγραμμάτων. Με το Μαρούσι συνδέεται από πολλών ετών, ως μόνιμος κάτοικος του ιστορικού υψώματος του Πέλικα και πιστός ενορίτης της Νεραντζιώτισσας.
Το μεγάλου σχήματος νέο βιβλίο αριθμεί 164 σελίδες και διαιρείται σε δώδεκα ενότητες, στις οποίες δίνεται αρχικά μια εισαγωγή στην ιστορία της περιοχής και ειδικά της θέσης της Νεραντζιώτισσας· κατόπιν εξετάζονται με λεπτομέρεια η αρχιτεκτονική του ναού, οι τοιχογραφίες, το τέμπλο και οι φορητές εικόνες του.
Στη συνέχεια γίνεται λόγος για τον πατέρα Αθανάσιο Χαμακιώτη και άλλους ιερείς που υπηρέτησαν στον ναό μετά την επαναλειτουργία του το 1923, και ακολουθεί μια μεγάλη ενότητα με παλαιές φωτογραφίες του ναού, πολλές από τις οποίες δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά.
Στο τέλος παρατίθενται οι πηγές από τις οποίες ο συγγραφέας άντλησε στοιχεία για το έργο του. Την έκδοση χαιρετίζει με εκτενές σημείωμά του ο μητροπολίτης Κηφισιάς, Αμαρουσίου, Ωρωπού και Μαραθώνος κ. Κύριλλος, στην άμεση δικαιοδοσία του οποίου υπάγεται η Νεραντζιώτισσα ως μητροπολιτικό παρεκκλήσιο.
Η «Νεραντζιώτισσα» του Νίκου Μοσχονά είναι ένα βιβλίο ιδιαίτερα φιλικό προς τον αναγνώστη. Το κείμενο είναι ευσύνοπτο, σαφές και γραμμένο σε υψηλού επιπέδου γλώσσα, με λογοτεχνικές ενίοτε αρετές. Ενδεικτικά μεταφέρουμε την παρατήρησή του σχετικά με την πυκνή ανοικοδόμηση γύρω από την Νεραντζιώτισσα: «Το άλλοτε ευφρόσυνο ανάγλυφο με τους γήλοφους γίνεται αντιληπτό κάτω από τη σμιχτή επικάλυψη της οικοδόμησης που κατέκλυσε ακόμη και ρεματιές». Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται σε απλή αφήγηση ή περιγραφή των δεδομένων, αλλά προσφέρει κατά τόπους διεισδυτικά σχόλια, τόσο για ζητήματα της ιστορίας του ναού όσο και για τις τύχες του περιβάλλοντος του ίδιου και της ευρύτερης περιοχής του.
Ένα άλλο προσόν του βιβλίου συνιστά η πλουσιότατη εικονογράφησή του, δια της οποίας ο αναγνώστης περιηγείται σε κάθε γωνιά και κάθε λεπτομέρεια του ιστορικού ναού. Ιδιαίτερης σημασίας είναι, όπως προαναφέραμε, οι παλαιές φωτογραφίες της Νεραντζιώτισσας και της περιοχής της, οι οποίες δημοσιεύονται εδώ για πρώτη φορά. Πρόκειται για λήψεις του Νικολάου Τομπάζη, του 1951, που φυλάσσονται σήμερα στο φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Οι φωτογραφίες αυτές έχουν ιστορική αξία τόσο για την κατάσταση του μνημείου όσο και για την εικόνα της ευρύτερης περιοχής του, πριν από την επέλαση της σύγχρονης ανοικοδόμησης που αφάνισε το αγροτικό τοπίο του Αμαρουσίου.
Αξίζει επίσης να σταθούμε σε δύο φωτογραφίες νέων ευρημάτων από τη Νεραντζιώτισσα, τις οποίες δημοσιεύει ο Νίκος Μοσχονάς με άδεια της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Το 2019, κατά τη διάρκεια εργασιών
αναμόρφωσης του αύλειου χώρου του ναού, αποξηλώθηκε το βάθρο που χρησιμοποιούνταν παλαιότερα σε υπαίθριες τελετές. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν δεκάδες τεμάχια μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών και αναγλύφων, τα οποία χρονολογούνται από την αρχαιότητα ως τους βυζαντινούς χρόνους. Τα αντικείμενα αυτά βρίσκονταν στον αυλόγυρο της Νεραντζιώτισσας και «κτίστηκαν» μέσα στο βάθρο στα χρόνια της Κατοχής από τον τότε εφημέριό της Αθανάσιο Χαμακιώτη, προκειμένου να μην κλαπούν. Η σημασία τους για την τοπική ιστορία, και όχι μόνον, είναι μεγάλη.
Το βιβλίο του Νίκου Μοσχονά αποτελεί ένα σπουδαίο απόκτημα, που μεταδίδει με τον καλύτερο τρόπο την πολυεπίπεδη σημασία του ναού της Νεραντζιώτισσας και φωτίζει πολλά σημεία της ιστορικής του πορείας. Είναι ευτύχημα ότι ένας επιστήμων με μακρά σταδιοδρομία και εμπειρία επεξεργάστηκε με την τέχνη του την εξιστόρηση του μνημείου. Ελπίζουμε ότι οι φίλοι της τοπικής ιστορίας και της γνώσης γενικότερα, θα σπεύσουν να επωφεληθούν· το βιβλίο διατίθεται στον ίδιο τον ναό, που είναι ανοικτός καθημερινά.
