Με τον Γιάννη Ρίτσο της Πρωτομαγιάς

Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη
Φιλόλογος

Την Εργατική Πρωτομαγιά γιόρτασαν και εφέτος χιλιάδες πολίτες του κόσμου. Την ημέρα – σύμβολο της τιμημένης Εργασίας και της Ελευθερίας, που δικαιούται να απολαμβάνει ο άνθρωπος όπου Γης αλλά και που πρέπει ανυποχώρητος να διεκδικεί τα μέγιστα αγαθά τους, όταν τα έχουν αρπάξει δύστηνοι καιροί.

Τέτοια ημέρα, η ελληνική μνήμη προβάλλει τον μεγάλο ποιητή μας, εκείνον που ταξίδεψε στον ωκεανό της ποίησής του, με πολικό αστέρι την Πρωτομαγιά… Ο γεννημένος 1η Μαΐου 1909 Γιάννης Ρίτσος, τίμησε διαχρονικά την εύνοια της Μοίρας να του χαρίσει ως γενέθλια ημερομηνία, την ημέρα των εργατικών αγώνων. Έταξε κύριο σκοπό της ζωής και του έργου του την επικράτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης, με όπλα το μεγάλο ταλέντο, την ολοκληρωτική αφοσίωση στον κόσμο των ιδανικών του, τον ελεύθερο στίχο (μετά το 1935) και τις νέες διαθέσεις της ποιητικής έκφρασης.

Αστείρευτης έμπνευσης λυρικός, πολιτικός, αντιστασιακός αλλά και πολυδιάστατος ποιητής, μόλις 28 ετών χαίρεται την έμμετρη υποδοχή του από τον Πατριάρχη των Γραμμάτων μας Κωστή Παλαμά, μετά το «Τραγούδι της αδελφής μου», το 1937: «Παραμερίζουμε ποιητή, για να περάσεις»! Και από παντού πέρασε, όπως έγραψε ο Τούρκος συγγραφέας Ασίζ Νεσίν: « – Τα ποιήματά του – είναι θα έλεγα, ζωγραφικοί πίνακες, καμωμένοι όχι από χρώματα, μα από λέξεις. Μέσα από τούτες τις εικόνες, που απλώνονται από τα βάθη του μύθου ως τα πιο πρόσφατα ιστορικά γεγονότα και τα περιστατικά της καθημερινής ζωής, ξεπροβάλλουν η πίκρα, ο πόνος, η ελπίδα, οι νίκες και οι ήττες του ελληνικού λαού, που τόσα έχει υποφέρει ως τα τώρα» (1).

Ο δημιουργός του αριστουργήματος «Η Σονάτα του σεληνόφωτος», με τον απόηχο της σονάτας 27 του Μπετόβεν, επέλεξε να επιτελέσει μιαν ιερή αποστολή και ζητούσε τη μέριμνα των ομοτέχνων του:
Το νου σας, σύντροφοι ποιητές, – ένας ποιητής
είναι ένας εργάτης στο πόστο του, ένας στρατιώτης στη βάρδια του,
ένας υπεύθυνος αρχηγός μπροστά στις δημοκρατικές στρατιές
των στίχων του.

Ωστόσο, «δημοκρατικές στρατιές των στίχων» «έπρεπε» να εξοντωθούν από τις δυνάμεις του μίσους, που κατά καιρούς κυριαρχούσαν στη νεότερη ιστορία μας. Δεν το επέτρεψε και ο Γιάννης Ρίτσος. Μετέτρεψε τους τόπους της εξορίας σε «περγαμηνές», που ταξίδεψαν το κλάμα για τη μεγάλη ορφάνια της Ελευθερίας, αλλά και την πίστη ότι της μέλλεται να ανθίσει, ποτισμένη με το αίμα των παιδιών της. Στο διάλογο του ποιητή με ένα λουλούδι, από «Τα Δεκαοκτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας», γραμμένα στην εξορία της Λέρου γύρω στα 1973, το υπέροχο κυκλάμινο απαντά:
Μέσα στο βράχο σύναξα
το γαίμα στάλα – στάλα·
μαντίλι ρόδινο έπλεξα κι ήλιο μαζεύω τώρα.

Και αυτά τα τραγούδια μας τα χάρισε μελοποιημένα ο αξέχαστος Μίκης Θεοδωράκης. Δεν γινόταν και δε γίνεται διαφορετικά. Η Ελευθερία, η Ομορφιά δεν εξορίζονται. «Από του βράχου τη σχισμάδα» το αίμα των παιδιών τους τις οδηγεί στο φως, ως κατάκτηση πολύτιμη και νόημα της ζωής, Αυτό το ιερό νόημα μας δώρισε ο Ρίτσος και οι άξιοι ομότεχνοί του.

Απαντήσεις του Γιάννη Ρίτσου σε ερωτήσεις

Εξάλλου, θαυμάσαμε τον ποιητή από την τηλεόραση και όταν έπαιζε πιάνο, ήταν δε εξαιρετικός και απαντώντας σε ερωτήσεις. Τον Μάρτιο του 1989, στην «Εταιρία Σπουδών», αφού ακούστηκε και η τελευταία ομιλία, με σκοπό να τιμηθούν τα 80 χρόνια του ποιητή, ακολούθησαν απαντήσεις σε ερωτήσεις από το ακροατήριο, που είχαν καταγραφεί σε πρωινή εφημερίδα (2). Στην απορία ακροατή, γιατί οι ήρωες της περίφημης «Τέταρτης διάστασης» παρουσιάζονται στη δύση της ζωής τους, δόθηκε η εξής εξήγηση: «… γιατί υπάρχει σ’ αυτό το στάδιο όλη η εμπειρία της ζωής, δηλαδή, εμπεριέχεται η εμπειρία της βρεφικής ηλικίας, της παιδικής ηλικίας, της εφηβικής, της αντρικής, κλπ. … Οι συνηθισμένοι άνθρωποι μεταβαίνουν απ’ τη μια ηλικία στην άλλη… Ενώ ο καλλιτέχνης δεν μεταβαίνει απ’ τη μια ηλικία στην άλλη, αλλά η μια ηλικία προστίθεται στην άλλη, κι έτσι ο καλλιτέχνης εμπεριέχει όλες τις ηλικίες του… Ο κάθε άνθρωπος λέει “αχ, έχασα κι άλλη μια μέρα από τη ζωή μου”. Ο ποιητής λέει “κέρδισα κι άλλη μια μέρα στη ζωή μου, κι αυτό που ξέρω σήμερα δεν το ’ξερα χτες”. Επομένως πρόσθεσα ακόμη ένα στοιχείο νεότητας στο πνεύμα μου».

– Πώς μαθαίνεται η ποίηση;
Ήταν η δεύτερη ερώτηση, «Όπως ξέρετε -είπε ο Γιάννης Ρίτσος- την ποίηση δεν την μαθαίνουμε, όταν διαβάζουμε μια οποιαδήποτε θεωρία, και γι’ αυτό … δεν υπάρχουν σχολές ποίησης. Αν είσαι ταλαντούχος, δεν έχεις ανάγκη να πας σε καμιά σχολή. Υπάρχει όμως ανάγκη να επικοινωνήσεις με τους γύρω σου και προπαντός ν’ αποκτήσεις αυτό το βαθύτατο “γνώθι σ’ αυτόν”, το σωκρατικό, το οποίο είναι η μεγαλύτερη σοφία, που δεν τη δίνει κανένα πανεπιστήμιο και καμιά ακαδημία.
Αλλά παράλληλα, πρέπει να δουλέψει πάρα πολύ ένας ποιητής και ν’ αποκτήσει όλη την πείρα της μέχρι σήμερα ποίησης. Απ’ τον Όμηρο και σήμερα ακόμη μαθαίνομε πάρα πολλά.
Όσο για τα μυστικά της τέχνης, αυτά είναι ανεξάντλητα και αμετάδοτα – δυστυχώς αμετάδοτα. Πολλές φορές, το ίδιο το ποίημα μιλάει πάρα πολύ για όλους τους ανθρώπους – δεν αυτοβιογραφεί μονάχα τον ποιητή. Με το να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του, με το να γνωρίσει έναν άνθρωπο, έχει γνωρίσει όλη την ανθρωπότητα».

– Είναι ωραία η ζωή;
Πόσο αληθινός ήταν ο ποιητής στην απάντησή του, μεταξύ των άλλων: «Και αν υπάρχει μια κάποια ευφροσύνη που μας δίνει η ποίηση, είναι γιατί αποδεικνύει ότι κάτω απ’ όλα αυτά τα βάσανα, κάτω απ’ όλα αυτά τα μαρτύρια, κάτω απ’ τις πιέσεις, τις εκμεταλλεύσεις, τις αδικίες, τις ανισότητες, ο ποιητής έχει την ικανότητα να πει: α, είναι ωραία η ζωή. Είναι ωραία αυτή η γυναίκα, είναι ωραία αυτά τα μάτια, είναι ωραία αυτή η κίνηση, σχεδόν χορευτική. Είναι σα να μπορείς όλα τα θετικά στοιχεία της ζωής να τα αντιπαραθέσεις στα αρνητικά και να βεβαιώσεις την αξία της ζωής…».

Το 1990 του αποχαιρετισμού…

Ο ποιητής μας, παρά τις οικογενειακές ατυχίες, τα προβλήματα υγείας και τις αδικίες που είχε βιώσει, κράτησε πάντοτε μεγάλη ψυχική δύναμη. Και τον οδήγησε, από τη γενέτειρα Μονεμβασιά στην εκτίμηση του ελληνικού λαού και στην παγκόσμια αναγνώριση. Αυτά «τα βραβεία» ήταν ανώτερα από το Nobel Λογοτεχνίας, που του στέρησαν αρμόδιοι, περιορισμένου ψυχικού ορίζοντα. Δεν μπόρεσαν όμως, να διαγράψουν από «των Ιδεών την Πόλη», από τον κόσμο – κατοικία του ποιητή, την «Εαρινή συμφωνία», τον «Επιτάφιο», τη «Σονάτα του σεληνόφωτος», τη φιλοσοφική «Τέταρτη Διάσταση» και πλήθος άλλων ποιητικών συλλογών. Η υψηλή ποίηση του Γιάννη Ρίτσου μετέχει της Ομορφιάς, και η Ομορφιά δεν εξορίζεται, όπως αναφέρθηκε.

Πριν φύγει, 11 Νοέμβρη του 1990, αδύναμος στο νοσοκομείο δεν αρνήθηκε να εκφραστεί, σύμφωνα με το ηχητικό ντοκουμέντο που είχε μεταδώσει το Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ, την 1η Μαΐου, πιθανότατα του 2002. Τον ακούσαμε κάποια στιγμή, μάλλον υπογραμμίζοντας τα λόγια του ένα χαμόγελο:
«Το χαίρομαι, το καμαρώνω που γεννήθηκα Πρωτομαγιά»! Συνέχισε αναφερόμενος στους αγώνες του και τέλος ευχήθηκε με υποβλητική απλότητα, να έχουμε ειρήνη, για να αναπτυχθεί ο πολιτισμός!
Αυτός ήταν ο αποχαιρετισμός του ποιητή της «Ρωμιοσύνης» και του λεγόμενου κοινωνικού χρέους, που προσέφερε ακόμη περισσότερο πλούτο στη γλώσσα μας και ανέδειξε την πνευματική ομορφιά της πατρίδας μας.

Παραπομπές
1 Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο. Επιμέλεια Αικατερίνης Μακρυνικόλα. Εκδ. Κέδρος, 1981.
2 Γιάννης Ρίτσος. «Η Ποίηση είναι μια πάλη με το θάνατο». Στοχασμοί του ποιητή. Εφημερίδα Ριζοσπάστης, 30 του Μάρτη 1982.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ
Ελευθερία
Δεν ξέρω τίποτα, δεν έχω τίποτα, δεν είμαι τίποτα.
αν είμαι εδώ, μέσα στον κόσμο, μ’ ένα μεγάλο φτερό
καρφωμένο στο στήθος,
αυτό ’ναι που ’μαθα, μια λέξη, και τη λέω και κλαίω:
– ελευθερία! –
Αυτήν γνωρίζω, αυτήν υπάρχω, αυτήν ανεμίζω,
αυτήν που μού ’μαθαν οι σκοτωμένοι σε μουγγά νυχτέρια
κάτω απ’ τις πέτρες τόσων λιθοβολισμών – μια λέξη μόνο:
Ελευθερία, Ελευθερία, Ελευθερία.
Καρλόβασι 17 VII 74