Γράφει η
Ελένη
Κονιαρέλλη – Σιακή
Πολλές φορές µιλώντας, θέλουµε να τονίσουµε και να εξηγήσουµε καλύτερα τη σηµασία κάποιων πράξεων, καταστάσεων, γεγονότων, κ.λπ., και γι’ αυτό χρησιµοποιούµε στο λόγο µας και γνωστές παροιµίες, ή παροιµιώδεις εκφράσεις, ή προτάσεις λαϊκής σοφίας, ή µεταφορικές έννοιες για κάποια θέµατα, ή φράσεις που ειπώθηκαν από τους σοφούς προγόνους µας και από σηµαντικούς ανθρώπους στην Αρχαία Ελλάδα, αλλά και στη νεώτερη Ελληνική Ιστορία. Έτσι, αν και οι ρίζες αυτών των λέξεων και φράσεων βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα και στο Βυζάντιο, βλέπουµε ότι χρησιµοποιούνται ακέραιες και στο«σήµερα», µεταφέροντας τους φόβους, τα σχέδια, τις επιθυµίες, τα πάθη, τα προβλήµατα, κ.λπ., στις επόµενες εποχές.
Ας δούµε µερικές περιπτώσεις παροιµιακών εκφράσεων, µύθων και ιστοριών που βρίσκουµε συχνά στον καθηµερινό λόγο µας:
1) «Ο ΚΛΕΨΑΣ ΤΟΥ ΚΛΕΨΑΝΤΟΣ»
(Αλωπεκίζειν προς ετέρα αλώπεκα) Αυτή είναι µία παροιµία που λεγόταν για τους απατεώνες και µάλιστα σε περιπτώσεις που κάποιος από αυτούς επιχειρούσε να εξαπατήσει και να βλάψει κάποιον άλλον απατεώνα.
2) «ΚΑΒΑΛΗΣΕ ΤΟ ΚΑΛΑΜΙ»
Είναι µία φράση που προέρχεται από την Αρχαία Ελλάδα. Ο Αγησίλαος ήταν βασιλιάς της Αρχαίας Σπάρτης (444-361 π.Χ.) και οι Σπαρτιάτες έλεγαν αυτή τη φράση για να τον πειράξουν. Ο Αγησίλαος αγαπούσε πολύ τα παιδιά του και όταν ήταν µικρά συνήθιζε να παίζει µαζί τους, καβαλώντας ένα καλάµι σα να ήταν άλογο, και τριγύριζε στους κήπους του παλατιού. Όµως κάποια ηµέρα τον είδε σε αυτή τη στάση ένας φίλος του και ο Αγησίλαος ντράπηκε πάρα πολύ και τον παρακάλεσε να µην πει τίποτα σε κανέναν. Όµως ο φίλος του δεν κράτησε τον λόγο του και σιγά-σιγά διαδόθηκε σε όλους και έφτασε να ακούγεται και στις ηµέρες µας, µε αλλαγµένη όµως την ερµηνεία του. Λέµε ότι: «Καβάλησε το καλάµι» όταν θέλουµε να πούµε ότι: «Πήραν τα µυαλά του αέρα».
3) «ΣΕ ΤΡΩΕΙ Η ΜΥΤΗ ΣΟΥ; ΞΥΛΟ ΘΑ ΦΑΣ…»
Στην Αρχαιότητα πίστευαν ότι η φαγούρα στην πλάτη, στο λαιµό, στ’ αυτιά και στη µύτη ήταν γρουσουζιά. Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι αν τα παιδιά τους έξυναν τη µύτη τους, θα γίνονταν κακοί πολεµιστές. Έτσι όταν έβλεπαν ένα παιδί να ξύνει τη µύτη του, το τιµωρούσαν για να µην την ξύσει άλλη φορά. Ακόµα στην Αρχαία Ελλάδα πίστευαν ότι ο κνησµός του σώµατος, δηλαδή, η φαγούρα, ήταν προειδοποίηση των Θεών. Επίσης, όταν κάποιος είχε φαγούρα στα πόδια του θα πήγαινε ταξίδι, και αν τον έτρωγε η αριστερή παλάµη θα έπαιρνε δώρα και χρήµατα. Αυτή η πρόληψη έφτασε µέχρι τα χρόνια µας, γι’ αυτό συνηθίζουµε να λέµε σήµερα: «Με τρώει το χέρι µου… Χρήµατα θα πάρω!»
4) «ΕΝΑ ΧΕΛΙ∆ΟΝΙ ∆Ε ΦΕΡΝΕΙ ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ!»
Ο Αίσωπος, ο παππούς των µύθων, µας λέει µία µικρή ιστορία για τη βιασύνη κάποιου άσωτου και σπάταλου νέου που αφού κατασπατάλησε όλη την περιουσία του, κράτησε µόνο έναν καινούργιο χοντρό µανδύα. Κάποια ηµέρα είδε να πετάει έξω από το παράθυρό του ένα χελιδόνι και χαρούµενος φαντάστηκε πως ο χειµώνας είχε τελειώσει και πως είχε έρθει η άνοιξη! Όµως την επόµενη ηµέρα το χειµωνιάτικο τσουχτερό κρύο και οι καταιγίδες που ξέσπασαν τον βρήκαν παγωµένο και µετανοιωµένο να θρηνεί για τη βιασύνη και την ανοησία του. Οι Αρχαίοι χρησιµοποιούσαν τη φράση:« Μία χελιδών έαρ ου ποιεί» . Ο Αριστοτέλης έγραψε: «Το γαρ έαρ ούτε µία χελιδών ποεί, ούτε µία ηµέρα». Σχετικές συγγενικές φράσεις µ’ αυτήν είναι: «Μ’ ένα χελιδόνι, καλοκαίρι δεν κάνει, ούτε µία µέλισσα µέλι», και «Μ’ ένα λουλούδι καλοκαίρι δεν γίνεται».
5) «ΑΡΕΣ ΜΑΡΕΣ, ΚΟΥΚΟΥΝΑΡΕΣ»
Αυτή την έκφραση τη λέµε όταν θέλουµε να δηλώσουµε ότι ακούσαµε κάτι που δεν έχει ούτε νόηµα ούτε ουσία. Προέρχεται από τις αρχαίες ελληνικές κατάρες. Η λέξη ήταν κατ-άρα στον Ενικό και κατ- άρες στον Πληθυντικό, και µε τα χρόνια που περνούσαν για λόγους εύηχους, προστέθηκε και το Μ, άρες-µάρες… Αργότερα στη Νεώτερη Ελληνική Γλώσσα πρόσθεσαν στο τέλος της φράσης την οµοιοκατάληκτη λέξη κουκουνάρες (που είναι κούφιες στο εσωτερικό τους), και έτσι προέκυψε µία καινούργια φράση :«Άρες-Μάρες κουκουνάρες», που όπως είδαµε στην αρχή τη λέµε για να δηλώσουµε ότι αυτά που λέει κάποιος είναι χωρίς νόηµα, περιεχόµενο και ουσία.
6) «ΚΑΛΛΙΟ ΑΡΓΑ ΠΑΡΑ ΠΟΤΕ»
Αυτή τη φράση µας την« κληρονόµησε» ο Σωκράτης, ο οποίος αποφάσισε σε περασµένη πλέον ηλικία, να µάθει να παίζει κιθάρα. Οι φίλοι του τον πείραζαν λέγοντάς του:« Γέρων ων κίθαριν µανθάνεις ;» Και ο Σωκράτης τότε τους απάντησε:«Κάλλιον οψιµαθής ή αµαθής (παραµένειν)» .
7) «ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ ΕΡΧΟΜΑΙ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΡΦΗ ΚΑΝ’ ΕΛΑ»
Όχι, δεν πρόκειται για το µπαχαρικό«κανέλα», και ίσως είναι αυτή η φράση η πιο χαρακτηριστική περιγραφή της ασυναρτησίας . Σύµφωνα µε τις ιστορικές µαρτυρίες που υπάρχουν, η σωστή γραφή της πρότασης είναι:« Από την Πόλη έρχοµαι και στην κορφή καν’ έλα», που σηµαίνει:«Έρχοµαι από την Κωνσταντινούπολη και σε προσκαλώ να έρθεις στην κορυφή». Αυτό ήταν το µήνυµα των Σταυροφόρων, όταν επέστρεφαν από την κατακτηµένη πλέον Κωνσταντινούπολη και καθόριζαν ως τόπο της συνάντησής τους την κορυφή του λόφου.
8) «Ο ΠΑΠΑΣ ΕΥΛΟΓΕΙ ΠΡΩΤΑ ΤΑ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ;»
Είναι µία έκφραση που τη χρησιµοποιούµε συχνά, όταν θέλουµε να χαρακτηρίσουµε έναν άνθρωπο συµφεροντολόγο. Είναι γνωστό ότι ο λαός που βλέπει, παρατηρεί και σχολιάζει τα πάντα, παρατήρησε ότι ο παπάς όταν αρχίζει τη λειτουργία µε το«Ευλογητός ο Θεός» κάνει τον Σταυρό του, και ύστερα από συνήθεια βάζει το χέρι του στο στήθος του, εκεί που καταλήγουν τα γένια του . Αυτή η τυπική κίνηση ήταν αρκετή -πριν από πολλά χρόνια- για να πιστέψει ο κόσµος ότι ο παπάς ευλογεί και τα γένια του…»
9) «ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΚΑΚΟ Ο ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ Η ΓΥΝΑΙΚΑ»
Ο ποιητής Μένανδρος (342-291 π.Χ.) µε έναν στίχο του, µας γνωρίζει τις απόψεις του για τον γάµο. Γράφει ότι ο γάµος «…εάν τις την Αλήθειαν σκοπή, κακόν µεν εστίν, αλλ’ αναγκαίον κακόν». ∆ηλαδή, εάν θέλουµε να το εξετάσουµε στο φως της αλήθειας, ο γάµος είναι µεν ένα κακό, αλλά«αναγκαίον κακόν». Και σε άλλο σηµείο του έργου του, θέλοντας ίσως να«µαλακώσει» τις απόψεις του για τον γάµο, γράφει: «Πάντων ιατρός των αναγκαίων κακών, χρόνος εστίν». Επίσης: «Αθάνατον εστί κακόν αναγκαίον, γυνή…» δηλαδή εξηγεί ότι«η γυναίκα είναι το αιώνιο αναγκαίο κακό». (∆ύσκολο να εξηγήσω και να δικαιολογήσω τον ποιητή Μένανδρο. Τόσο µεγάλο κακό του έκανε …η γυνή;)
10) «ΕΧΑΣΕ Η ΜΑΝΑ ΤΟ ΠΑΙ∆Ι, ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙ∆Ι ΤΗ ΜΑΝΑ»
Η φράση αυτή γεννήθηκε από τα δραµατικά γεγονότα, όπως γράφτηκαν στο παρακάτω τραγούδι – θρήνο για την άλωση της Πόλης, που λέει:« Τ’ απάνω βήµα πάρθηκεν. Το κάτω που κοιµάται./ Το µεσιακό εστράγγισε, παιδιά, πάρθην η Πόλη./ Πήραν την Πόλη! Πήραν την! Πήραν και την Ασία./ Πήραν και την Αγιά Σοφιά, το µέγα Μοναστήρι./ Με τετρακόσια σήµαντρα, µε εξήντα καλογέρους. / Κλαµµός, θαµµός που γένηκε εκείνην την ηµέρα! ΕΧΑΣΕ Η ΜΑΝΑ ΤΟ ΠΑΙ∆Ι ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙ∆Ι ΤΗ ΜΑΝΑ…»
Όταν έπεφτε µία πόλη, ύστερα από µεγάλη πολιορκία, οι στρατιώτες που έµπαιναν νικητές, έπαιρναν σαν λάφυρα πολύτιµα αντικείµενα, αλλά και γυναίκες και παιδιά, που τους πουλούσαν εξασφαλίζοντας πολύ µεγάλο κέρδος . Τους µάζευαν όλους, και έβαζαν αλλού τους άντρες, αλλού τις γυναίκες, και αλλού τα παιδιά που κλαίγοντας ζητούσαν τους γονείς τους.«Έχασε η µάνα το παιδί και το παιδί τη µάνα», µεταφορικά, λέµε σήµερα, θέλοντας τονίσουµε την ένταση που προκαλείται σε καταστάσεις δύσκολες, και σε επικίνδυνα γεγονότα που ο ένας χάνει τον άλλον.
Βλέπουµε ότι οι πρόγονοί µας, στα παλιά εκείνα χρόνια, µικροί και µεγάλοι άκουγαν µ’ ευχαρίστηση και µε µεγάλο ενδιαφέρον τις παροιµιώδεις εκφράσεις, τις παροιµίες, τις προτάσεις λαϊκής σοφίας, τους µύθους µε τις µεταφορικές έννοιές τους, και τα διδάγµατά τους. Συχνά χρησιµοποιούσαν τα παραπάνω, κυρίως όταν ήθελαν να τονίσουν τα επιχειρήµατά τους µε ένα ζωντανό παράδειγµα. Σε όλους προκαλούσε µεγάλη αίσθηση η πρακτική σοφία, που έβγαινε από τις µικρές ιστορίες, ή τις έξυπνες προτάσεις, κ.λ.π. που συνδύαζαν τη σάτιρα µε τη λογική. Και όλα αυτά, µεταδίδονταν από γενιά σε γενιά µε τον προφορικό λόγο.
Είναι γνωστό ότι ο Αίσωπος δεν έγραψε ο ίδιος κανέναν από τους µύθους του, και ακόµα ότι η πρώτη Συλλογή Μύθων που αποδίδονται στον Αίσωπο, παρουσιάστηκε 3 ολόκληρους αιώνες µετά τον θάνατό του!
