Γράφει ο Ευστάθιος Χιώτης, Δρ. Μεταλλειολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, Μηχανικός Πετρελαίων Imperial College, πρώην διευθυντής στη Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίων και στο Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους.
Στη συνέχεια δύο προηγούμενων άρθρων για τις οριοθετήσεις ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο και τις απειλές πολέμου της Τουρκίας (casus belli) αναπτύσσονται προσωπικές απόψεις για τους ενεργειακούς ορίζοντες που δημιουργούνται για την Ελλάδα την προσεχή δεκαετία, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφαινόμενες τεχνολογικές εξελίξεις, μια από τις οποίες αναφέρεται παρακάτω και είναι η πρόσφατη λειτουργία σταθμού ταυτόχρονης άντλησης, υγροποίησης και φόρτωσης φυσικού αερίου σε θαλάσσια κοιτάσματα, με επακόλουθη κατάργηση των ευάλωτων και δαπανηρών αγωγών μεταφοράς.
Συμφωνίες και διεκδικήσεις ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο
Στην Εικόνα 1 προβάλλονται οι συμφωνημένες και οι διεκδικούμενες περιοχές ΑΟΖ γύρω από τον Ελλαδικό χώρο. Σημειώνονται επίσης οι γραμμές βάσεως και η παράκτια ζώνη εύρους 12 μιλίων. Για τις λοιπές χώρες η ζώνη αυτή αντιστοιχεί στα χωρικά ύδατα, αλλά για την Ελλάδα αυτό ισχύει μόνο για το Ιόνιο Πέλαγος, όπου μάλιστα η γραμμή μέτρησης αποστάσεων είναι η δυτική ακτή των Ιονίων νήσων, οπότε τα θαλάσσια ύδατα μεταξύ των νήσων και της ηπειρωτικής ακτής, αναγνωρίζονται προς όφελος της Ελλάδας ως εσωτερικά ύδατα.
Τα όρια ζωνών βάσει της μέσης γραμμής δίνονται από τον Οργανισμό MarineRegions σε ανυσματικά αρχεία γεωγραφικών πληροφοριών (shapefile), είναι ακριβή και εισάγονται εύκολα σε λογισμικό γεωγραφικών συστημάτων. Η νεότερη έκδοση 11 είναι ενημερωμένη για τις συμφωνίες Μάλτας-Λιβύης, Λιβύης-Ιταλίας, Ελλάδος-Ιταλίας και Κύπρου με Αίγυπτο, Ισραήλ και Λίβανο. Δεν έχουν λάβει ακόμη υπόψη τη συμφωνία Ελλάδος-Αιγύπτου και αυτό μας επιτρέπει κατά προσέγγιση εκτίμηση της επήρειας του νησιωτικού τόξου Κάσου-Καρπάθου.
Εικόνα 1. Οριοθετήσεις κατόπιν συμφωνιών και διεκδικήσεις Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) στην Ανατολική Μεσόγειο.
Στην Εικόνα 1 φαίνονται επίσης οι διεκδικήσεις του Τουρκολιβυκού συμφώνου εις βάρος αποκλειστικά της Ελλάδος και της Κύπρου, χωρίς να παραβιάζεται καθόλου η ΑΟΖ της Αιγύπτου βάσει της μέσης γραμμής. Το όριο ΑΟΖ Ελλάδος-Λιβύης παρουσιάζεται με δύο εκδοχές, με βάση (i) τη μέση γραμμή MarineRegions, (Gr-Li1), και (ii) το Τουρκολιβυκό σύμφωνο, (Gr-Li2). Το όριο ΑΟΖ Αιγύπτου -Λιβύης που κηρύχθηκε μονομερώς από την Αίγυπτο το Δεκέμβριο 2022 σημειώνεται με τη γραμμή Eg-Li. Οι σεισμικές έρευνες της ExxonMobil 2022-2023, που προβλέπεται να ολοκληρωθούν τον Φεβρουάριο 2023, στις παραχωρήσεις δυτικά και νοτιοδυτικά της Κρήτης, αναγγέλθηκαν με Navtex σε δύο φάσεις, στις περιοχές S1 και S2, στο εσωτερικό της Ελληνικής ΑΟΖ βάσει της μέσης γραμμής Gr-Li1.
Περιλαμβάνονται επίσης στην Εικόνα 1 κοιτάσματα αερίου της Ανατολικής Μεσογείου και μέσα σε κόκκινο κύκλο το κοίτασμα Zohr της Αιγύπτου, μικρό σε έκταση στο χάρτη, αλλά γιγαντιαίο σε αποθέματα, σε απόσταση πέντε μόλις χιλιομέτρων από το όριο της Κυπριακής Παραχώρησης Νο11 (ο όρος μπλοκ ή οικόπεδο που συνηθίζεται δεν εκφράζει το ουσιαστικό περιεχόμενο «περιοχών στις οποίες παραχωρείται το δικαίωμα έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων με συμφωνίες μίσθωσης»). Με αφορμή το γεγονός ότι έχει συμβεί μεγάλα κοιτάσματα να πέφτουν κοντά στα όρια ΑΟΖ ή και να τέμνονται, εύλογα εικάζεται ότι οι οριοθετήσεις γίνονται σε κλίμα σκληρών διαπραγματεύσεων, με μεικτή εκπροσώπηση και με συμμετοχή εμπειρογνωμόνων. Και αυτό δεν πρέπει να λησμονείται όταν γίνεται εκ των υστέρων αξιολόγηση.
Οι συμφωνίες οριοθέτησης μεταξύ της Ελλάδας και της Ιταλίας περιγράφονται με σαφήνεια και πληρότητα από την Γαβουνέλη (2020) και αποφεύγω την επανάληψη. Παραπέμπω απλά σε προηγούμενη δημοσίευση της ιδίας και ειδικότερα σε χάρτη (9.1, σελίς 269) που παρουσιάζει τη γραμμή μέσης απόστασης και το πρακτικά ταυτόσημο όριο υφαλοκρηπίδας της συμφωνίας του 1977.
Μετά την συμφωνία Ελλάδος-Ιταλίας του 1977 και πριν την έναρξη ισχύος της Σύμβασης Montego Bay, μεσολάβησε προσφυγή Λιβύης και Μάλτας στο Δικαστήριο της Χάγης για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Η περίπτωση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διαδικασία της προσφυγής, το σκεπτικό των δύο μερών και την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαίου (ΔΔΔ), αλλά και για τη γεωγραφική συνάφεια (geographical context) Μάλτας-Λιβύης που είναι ανάλογη της γεωγραφικής σχέσης (i) των νησιών του Αιγαίου και της Τουρκίας και (ii) Κάσου – Καρπάθου – Ρόδου και της Λιβύης, Αιγύπτου και Τουρκίας.
Με σκεπτικό που περιγράφεται σε προηγούμενο άρθρο, το Δικαστήριο της Χάγης υπέδειξε παράλληλη μετάθεση της μέσης γραμμής προς βορρά κατά 18′, πρώτα λεπτά γεωγραφικού πλάτους, ή κατά 18 μίλια, ώστε να τέμνει το μεσημβρινό 15°10’Α περίπου σε γεωγραφικό πλάτος 34°30’Β. Στην Εικόνα 1 φαίνεται με συνεχή γραμμή, Li-Ma, το όριο υφαλοκρηπίδας των δύο χωρών Λιβύης και Μάλτας βάσει της απόφασης του ΔΔΔ και με διακεκομμένη η μέση γραμμή των αντικείμενων ακτών και η αρχική, P, και η μετατοπισμένη θέση, P΄, του σημείου αναφοράς της απόφασης. Αναγνωρίστηκε έτσι μειωμένη επήρεια της Μάλτας σε ποσοστό (102,5-18)/102,5 = 82,4% της μέσης οριοθέτησης σε πρώτη προσέγγιση, διότι η απόσταση ακτογραμμής Μάλτας – μέσης γραμμής μειώθηκε από 102,5 μίλια κατά 18 μίλια.
Εικόνα 2. Η προσαύξηση της ΕΕΖ της Αιγύπτου βάσει της Ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας.
Στην περίπτωση της Ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας για ακριβέστερη εκτίμηση υπολογίσθηκε το αρχικό εμβαδόν της Αιγυπτιακής πλευράς από τις ευθείες βάσεως μέχρι το όριο μέσης γραμμής MarineRegions, καθώς και η προσαύξηση εμβαδού βάσει της Ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας. Η προσαύξηση υπολογίσθηκε κατά προσέγγιση σε ποσοστό 15,5%, οπ’οπότε αναγνωρίζεται επήρεια των νήσων Κάσου – Καρπάθου 84,5%, πρακτικά στα επίπεδα της Μάλτας. Διευκρινίζεται ότι και στις δύο περιπτώσεις οι εκτιμήσεις επήρειας δίνονται κατά προσέγγιση. Συμπεραίνεται ότι η συμφωνία Ελλάδος-Αιγύπτου αναγνωρίζει μειωμένη επήρεια των Ελληνικών νήσων, στα ίδια περίπου επίπεδα με αυτά του Διεθνούς Δικαστηρίου στην περίπτωση Μάλτας – Λιβύης.
Σημειώνεται ότι ο Κόλπος Τάραντα στην Ιταλία και Σίρτης στην Λιβύη, έχουν συμπεριληφθεί στα εσωτερικά ύδατα, παρόλο που το άνοιγμα είναι περίπου 70 και 300 μίλια αντίστοιχα, πιθανότατα ως ιστορικοί κόλποι, αλλά ενδεχομένως με περιθώρια διαπραγμάτευσης στην περίπτωση της Λιβύης. Όμοια με την οριοθέτηση ΑΟΖ Ιταλίας – Ελλάδας, τα όρια των παραχωρήσεων υδρογονανθράκων δυτικά και νοτιοδυτικά της Κρήτης ακολουθούν επακριβώς τη μέση γραμμή Ελλάδος-Λιβύης που δίδει η MarineRegions, όπως φαίνεται στην Εικόνα 3.
Οι βλέψεις της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο και η πολιτική της
Οι διεκδικήσεις ΑΟΖ της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο είναι μακρά ιστορία και θα περιοριστούμε σε λίγα κομβικά σημεία, όπως καταγράφονται σε επίσημες πηγές. Το άρθρο 121 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θαλάσσης (ΔΔΘ) προβλέπει θαλάσσιες ζώνες για τα νησιά, όπως και στην ξηρά, και αυτό ήταν ένας από τους λόγους που υποχρέωσε την Τουρκία να μη προσυπογράψει τη Σύμβαση. Παρά τις προσπάθειές της, τελικά η Τρίτη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας περιορίστηκε απλώς να εξαιρέσει τις βραχονησίδες που δεν μπορούν να συντηρήσουν την ανθρώπινη κατοίκηση ή την οικονομική ζωή.
Εικόνα 3. Όρια Παραχωρήσεων ΝΔ και Δ Κρήτης (Ν. 4628-ΦΕΚ 153Α/10-10-2019 και Ν. 4631-ΦΕΚ 156Α/10-10-2019 αντίστοιχα) και το όριο της Ελληνικής ΑΟΖ βάσει της μέσης γραμμής.
Μετά τη συμφωνία οριοθέτησης της ΑΟΖ στις 17/2/2003 μεταξύ Αιγύπτου και Κυπριακής Δημοκρατίας, η Τουρκία υπέβαλε το 2003 τα επιχειρήματά της στον ΟΗΕ (Law of the sea bulletin. no. 54, p. 127, 2004) σχετικά με τις θαλάσσιες περιοχές της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στο σημείωμα που υπέβαλε ανέφερε ότι η οριοθέτηση της ΑΟΖ ή της υφαλοκρηπίδας στην Ανατολική Μεσόγειο, ιδίως σε περιοχές δυτικά του μεσημβρινού 32°l6΄l8΄΄Α, αφορά τα «ipso facto και ab initio νομικά και κυριαρχικά δικαιώματα» της Τουρκίας, που απορρέουν από τις καθιερωμένες αρχές του διεθνούς δικαίου. Με άλλα λόγια θεωρεί αμετάκλητη την οριοθέτηση που αποφάσισε εις βάρος της Κύπρου ανατολικά του μεσημβρινού αυτού, που είναι ο μεσημβρινός του σημείου C στην Εικόνα 1, και διεκδικεί δικαιώματά της δυτικά του ίδιου μεσημβρινού.
Σε αντίκρουση, η Κυπριακή Δημοκρατία δήλωσε ότι υπέβαλε νόμο το 1974 για την ανακήρυξη της υφαλοκρηπίδας της και τον Μάιο του 1993 ένα σύνολο συντεταγμένων και ένα διάγραμμα που απεικονίζει τις γραμμές βάσης στη Διεύθυνση των Ηνωμένων Εθνών «Division for Ocean Affairs and the Law of the Sea», χωρίς καμία αντίρρηση εκ μέρους της Τουρκίας. Σύμφωνα με την Κυπριακή Δημοκρατία, μια τέτοια πρακτική χωρίς επιφυλάξεις της Τουρκίας ισοδυναμεί με σιωπηρή αναγνώριση του δικαιώματος της ελληνοκυπριακής κυβέρνησης σε νόμιμες αξιώσεις θαλάσσιων ζωνών βάσει του διεθνούς δικαίου.
Το επιχείρημα της Κύπρου αναφέρεται διότι ενδιαφέρει και την Ελληνική πλευρά. Υπενθυμίζουμε ότι σε εφαρμογή πρόνοιας του Γιάννη Μανιάτη για την οριοθέτηση της ΑΟΖ κατά μήκος της μέσης γραμμής (Ν. 4001/2011), άρθρο 156, καταρτίσθηκε έκτοτε σειρά χαρτών για τις έρευνες υδρογονανθράκων και τις σχετικές συμβάσεις παραχώρησης δικαιωμάτων. Ο κατά πάσαν πιθανότητα προγενέστερος αυτών δημοσιεύθηκε το 2012 (Λ. Γ. Χριστοφόρου, Ελληνικοί Υδογονάνθρακες, Πρακτικά Ημερίδας της Ακαδημίας Αθηνών), σε ανακοίνωση της Σοφίας Σταματάκη. Εντούτοις, η απλή δημοσίευση χάρτη δεν αρκεί για την επίκληση επιχειρημάτων όπως αυτά της Κύπρου. Επακολούθησε γραπτή ενημέρωση του Υπουργείου Εξωτερικών προς τον ΟΗΕ.
Το 2019 δημοσιεύθηκαν στην Ελλάδα χάρτες που περιλαμβάνουν τη μέση γραμμή Ελλάδας-Λιβύης και προσδιορίζουν με συντεταγμένες τα όρια περιοχών μίσθωσης για την παραχώρηση του δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες Περιοχές Δυτικής και Νοτιοδυτικής Κρήτης (Εικόνα 3). Οι αντίστοιχοι νόμοι 4628/10-10-19 και 4631/10-10-19 δημοσιεύτηκαν λίγες ημέρες πριν από το Τουρκολυβικό μνημόνιο που υποτίθεται ότι τέθηκε σε ισχύ στις 8-12-2019.
Παρουσιάσεις επισήμων θέσεων της Τουρκίας
Σχετικά με τις διεκδικήσεις της Τουρκίας σημειώνουμε συμπληρωματικά τα ακόλουθα, από παρουσιάσεις των επισήμων θέσεων της Τουρκίας στις 27 Μαϊου 2019 στις Βρυξέλλες και στο Πανεπιστήμιο TOBB στην Άγκυρα στις 13/2/2020 υπό του Çagatay Erciyes, Πρεσβευτή, Γενικού Διευθυντή για Διμερείς Πολιτικές & Θαλάσσιες-Αεροπορικές-Συνοριακές Υποθέσεις του Υπουργείου Εξωτερικών της Τουρκίας.
Στη πρώτη παρουσίαση (Εικόνα 4) περιλαμβάνεται χάρτης με τμήμα ορίου της Τουρκικής υφαλοκρηπίδας, το οποίο αντιστοιχεί στη γραμμή ABCD της Εκόνας 1. Στην παρουσίαση επεξηγείται επίσης ότι η Τουρκική υφαλοκρηπίδα δυτικά της Κύπρου αρχίζει από τον μεσημβρινό 32°16΄18΄΄Α, που διέρχεται από το σημείο C της Εικόνας 1, και στη συνέχεια ακολουθεί τη γραμμή ίσης απόστασης μεταξύ της Τουρκικής και της Αιγυπτιακής ακτογραμμής, μέχρις ενός σημείου δυτικά του μεσημβρινού 28°00΄00΄΄Α. Επιδιώκεται προφανώς η ανταπόκριση και συνεργασία της Αιγύπτου, που κατά τα φαινόμενα δεν υπήρξε, ενώ οι διεκδικήσεις Κύπρου και Ελλάδας, που δεν περιλαμβάνονται καν στο χάρτη αυτό, χαρακτηρίζονται ως μαξιμαλιστικές από την Τουρκική πλευρά, γιατί στηρίζονται στη δικαιοδοσία των νησιών σε ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα. Προστίθεται επίσης ότι τα νησιά μπορούν να αγνοηθούν ή να τους αποδοθεί μειωμένη επήρεια στην περίπτωση που η παρουσία τους αλλοιώνει την ευθύδικη οριοθέτηση και ότι αυτό είναι θεμελιώδης αρχή του Διεθνούς Δικαίου.
Εικόνα 4. Το όριο ΑΟΖ που διεκδικήθηκε σε πρώτη φάση από την Τουρκία στην παρουσίαση τον Μάϊο 2019, σε αναμονή Αιγυπτιακής συναίνεσης.
Στη δεύτερη παρουσίαση δίνεται η οριοθέτηση για το σύνολο διεκδικήσεων ΑΟΖ της Τουρκίας (Εικόνα 5α), με κοινή πλευρά με τη Λιβυκή ΑΟΖ (Εικόνα 5β). Η υφαλοκρηπίδα του νησιωτικού τόξου Κάσου – Καρπάθου – Ρόδου περιορίζεται στα έξι ναυτικά μίλια των χωρικών υδάτων. Τονίζεται επίσης το υποτιθέμενο συγκριτικό πλεονέκτημα της Λιβύης με την Τουρκική οριοθέτηση σε δύο χάρτες, εκ των οποίων ο πρώτος (Εικόνα 6α) απεικονίζει δήθεν την Ελληνική θέση και ο δεύτερος την Τουρκική (Εικόνα 6β). Ας σημειωθεί ότι η Ελληνική πρόταση διαστρέφεται στην Εικόνα 6α και το όριο κατά την Τουρκική εκδοχή είναι σημαντικά μετατοπισμένο προς νότο εις βάρος της Λιβύης, ενώ στην πραγματικότητα η Ελληνική πρόταση ακολουθεί τη μέση γραμμή, όπως οριοθετείται από την MarineRegions στην Εικόνα 1 και στους χάρτες των Παραχωρήσεων (Εικόνα 3). 
Εικόνα 6. (α) Η ΑΟΖ της Λιβύης, δήθεν κατά την Ελληνική πλευρά και (β) το «πλεονέκτημα» που της προσφέρει το Τουρκολιβυκό σύμφωνο εις βάρος της Ελλάδας.
Η πολιτική της Τουρκίας την τελευταία εικοσαετία
Οι καινοφανείς θέσεις στις ανωτέρω παρουσιάσεις της Τουρκικής πλευράς εναρμονίζονται με το πολιτικό κλίμα που επικρατεί και περιγράφεται κρυστάλλινα σε πανεπιστημιακό άρθρο με τίτλο « Κόβοντας τον Γόρδιο δεσμό: η Τουρκική εξωτερική Πολιτική προς την Κύπρο στην εποχή του κόμματος ΑΚ (2002-2020)». Στα συμπεράσματα του άρθρου επισημαίνονται τα ακόλουθα.
«Λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους στρατιωτικής σύγκρουσης, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η κυβέρνηση του Κόμματος ΑΚ θα συνεχίσει να χρησιμοποιεί τον εθνικισμό στο εσωτερικό και τα εργαλεία ήπιας και σκληρής ισχύος της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο (κυρίως στη Βόρεια Κύπρο) για να αναγκάσει όλες τις πλευρές σε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης. Ωστόσο, ο εθνικισμός του Κόμματος ΑΚ είναι καθοριστικός και στοχεύει να απαιτήσει μια προσέγγιση «win-win» σε αυτή την περιοχή. Ο κύριος πολιτικός στόχος της Τουρκίας είναι να συμμετάσχει στο αναπτυσσόμενο ενεργειακό παιχνίδι εντός αυτής της περιοχής και να προσανατολίσει τις προαναφερθείσες χώρες να εργαστούν σε ένα εφικτό σχέδιο σύνδεσης των ενεργειακών πόρων της Ανατολικής Μεσογείου με τον Νότιο Διάδρομο Αερίου (έργα TANAP και TAP). Η πολιτική της Άγκυρας είναι εύλογη αφού όλοι οι οικονομικοί δείκτες αποδεικνύουν ότι η πιο εφικτή επιλογή για τη μεταφορά αυτών των πόρων είναι μέσω ενός αγωγού που θα κατασκευαστεί στην Τουρκία. Η αντίρρηση της Δύσης στη στάση της Άγκυρας, από την άλλη πλευρά, προκαλείται από προκαταλήψεις και ανησυχίες για την τουρκική δημοκρατία. Για να αποφευχθεί αυτό, η Άγκυρα θα μπορούσε να κάνει θετικά βήματα για εκδημοκρατισμό και θα μπορούσε να ανακτήσει τις σχέσεις της με τις ΗΠΑ και την ΕΕ. Σε αυτή την περίπτωση, η οικονομική νοοτροπία θα μπορούσε εύκολα να επικρατήσει και η Ανατολική Μεσόγειος θα μπορούσε να μετατραπεί σε χώρο οικονομικής συνεργασίας, αν και οι πολιτικές διαφωνίες εντός αυτής της περιοχής (όπως η Κυπριακή Διαμάχη και η Αραβο-Ισραηλινή σύγκρουση) δεν θα επιλύονταν εύκολα».
Το θεσμικό πλαίσιο για την τοποθέτηση αγωγών και καλωδίων στον πυθμένα Ηπειρωτικής Υφαλοκρηπίδας
Σύμφωνα με το άρθρο 79 του Δικαίου της Θαλάσσης όλα τα κράτη έχουν το δικαίωμα να τοποθετούν υπεράκτιους αγωγούς και καλώδια στην υφαλοκρηπίδα παράκτιου κράτους, με τις ακόλουθες μεταξύ άλλων προβλέψεις. Η τοποθέτηση υπόκειται στο δικαίωμα του παράκτιου κράτους να λαμβάνονται λογικά μέτρα για την έρευνα της υφαλοκρηπίδας, την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων αυτής και την πρόληψη, μείωση και έλεγχο της μόλυνσης του περιβάλλοντος από τους αγωγούς. Με την τήρηση αυτών, η παράκτια χώρα δεν μπορεί να εμποδίσει την τοποθέτηση ή συντήρηση καλωδίων ή αγωγών στη υφαλοκρηπίδα. Επιπλέον, η οριοθέτηση της διαδρομής τοποθέτησης αγωγών στην υφαλοκρηπίδα υπόκειται στη συναίνεση του παράκτιου κράτους.
Υπενθυμίζεται ότι στο άρθρο 76 στον ορισμό της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας περιλαμβάνονται οι υποθαλάσσιες περιοχές που επεκτείνονται πέραν των χωρικών υδάτων στην φυσική προέκταση της ξηράς μέχρι το εξωτερικό όριο της υφαλοκρηπίδας ή σε απόσταση διακοσίων μιλίων από τις γραμμές βάσεως.
Το παράκτιο κράτος δεν μπορεί να εμποδίσει την τοποθέτηση αγωγών στην ΑΟΖ ή την Ηπειρωτική Υφαλοκρηπίδα, αλλά μπορεί να διαφυλάξει τα συμφέροντά του και στην ανοικτή θάλασσα για την λήψη εύλογων μέτρων για τη διατήρηση του περιβάλλοντος και των φυσικών του πόρων. Για το σκοπό αυτό μπορεί να επηρεάσει τη χάραξη του αγωγού προτείνοντας μια εναλλακτική διαδρομή εάν κριθεί κατάλληλη με εύλογους περιβαλλοντικούς λόγους. Το παράκτιο κράτος μπορεί να λάβει προστατευτικά μέτρα για τον έλεγχο της ρύπανσης από τους αγωγούς, παρόλο που η ρύπανση μπορεί να συμβεί σε θαλάσσια περιοχή εκτός της δικαιοδοσίας του. Ωστόσο, τίποτα δεν αποκλείει κατ’ αρχήν την επιβολή από το παράκτιο κράτος προϋποθέσεων που καθιστούν την τοποθέτηση ενός αγωγού οικονομικά ή τεχνικά μη βιώσιμη, εφόσον οι όροι αυτοί βασίζονται πραγματικά και χρειάζονται για την προστασία ενός από τα συμφέροντα που αναγνωρίζει το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας (ΔΔΘ). Η δυνατότητα για ένα παράκτιο κράτος να αποτρέψει την τοποθέτηση υπεράκτιου αγωγού είναι πολύ περιορισμένη, εκτός εάν μια Μελέτη Αξιολόγησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων καταδείξει σαφώς ότι οι επιπτώσεις στο περιβάλλον θα ήταν αρνητικές.
Σημειώνεται ότι το Δίκαιο της Θάλασσας δεν προβλέπει περιορισμούς στην τοποθέτηση ή τη λειτουργία υποθαλάσσιων αγωγών και καλωδίων για λόγους ασφάλειας, ενεργειακής ή κλιματικής πολιτικής που όμως ενδέχεται να προκύψουν σε ειδικές περιπτώσεις. Για παράδειγμα, υπάρχει σε εξέλιξη έρευνα για την αποθήκευση καυσαερίων στον πυθμένα ωκεανών, καθώς και για την εκμετάλλευση υδριτών μεθανίου σε υποθαλάσσιο περιβάλλον, που ενδέχεται να προκαλέσουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ακόμη, δεν υπάρχει πρόβλεψη για την τοποθέτηση καλωδίων για η μεταφορά δεδομένων που άπτονται θεμάτων ασφαλείας ή στρατιωτικού σκοπού.
Οι πρακτικές δυσκολίες στην εφαρμογή του ΔΔΘ φάνηκαν στο έργο των αγωγών φυσικού αερίου Nord Stream και περιγράφονται αναλυτικά σε σχετική δημοσίευση. Η κατασκευή και η λειτουργία των υποθαλάσσιων αγωγών αφορούν πολλές πλευρές του δικαίου της θάλασσας και επίσης μπορούν να επηρεάσουν πολλά ανταγωνιστικά συμφέροντα, όπως η ελευθερία των μεταφορών, η χρήση των φυσικών πόρων του βυθού της θάλασσας, η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και η πρόσβαση σε ασφαλή ενεργειακό εφοδιασμό. Γενικά, η μέχρι τώρα εμπειρία από τα έργα Nord Stream δείχνει ότι τα παράκτια κράτη, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που είναι απλώς κράτη διέλευσης, διαθέτουν σχετικά ισχυρά μέσα για να επηρεάσουν τον τρόπο τοποθέτησης των αγωγών.
Η Έρευνα Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων για τον Nord Stream εστίασε στον περιβαλλοντικό αντίκτυπο του αγωγού και δεν εξέτασε ευρύτερα ζητήματα πολιτικής που αφορούν, για παράδειγμα, στην ενεργειακή ασφάλεια ή στο κλίμα. Ένα νομικό ζήτημα που όντως ήρθε στο προσκήνιο σε αυτή την υπόθεση ήταν η νομική σημασία της ανάγκης για γεωτρήσεις στον πυθμένα της θάλασσας στο πλαίσιο της προετοιμασίας για την τοποθέτηση αγωγών. Δεδομένου ότι το παράκτιο κράτος μπορεί να απορρίψει τη γεώτρηση στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα κατά την κρίση του, η ανάγκη για έρευνες που περιλαμβάνουν γεωτρήσεις μπορεί de facto να παράσχει στα παράκτια κράτη πρόσθετη μόχλευση πέρα από τις εξουσίες που παρέχονται στις διατάξεις του ΔΔΘ.
Η τοποθέτηση αγωγών στην Ανατολική Μεσόγειο
Η κατασκευή αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο στην Ευρώπη αναφέρεται συχνά ως έργο ρουτίνας, αλλά κάθε φορά παραγνωρίζονται οι δυσκολίες στην οριοθέτηση, τη σκοπιμότητα και στην κατασκευή του έργου. Κατ’ αρχήν οι αγωγοί είναι ευάλωτοι σε δολιοφθορά, όπως έδειξε η πρόσφατη εμπειρία στη Βαλτική. Επίσης τείνει να επικρατήσει η υγροποίηση του αερίου σε χερσαία βάση και η μεταφορά του δια θαλάσσης. Επιπλέον, εξελίσσεται από το 2018 η τεχνολογία υγροποίησης στο θαλάσσιο σταθμό άντλησης και η φόρτωση κατ’ ευθείαν σε πλοία μεταφοράς. Το βάθος θαλάσσης είναι κρίσιμο γιατί ο σταθμός θα πρέπει να αγκυροβολήσει. Η τεχνική (Floating liquified natural gas plants – FLNG) εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά από τη Shell για μικρά βάθη θαλάσσης και επεκτάθηκε ήδη, στα δυο χιλιάδες μέτρα από όμιλο εταιριών με εκπρόσωπο την Eni.
Εικόνα 7. Το πρώτο φορτίο LNG από πλωτό σταθμό άντλησης και υγροποίησης φυσικού αερίου (Νοέμβριος 2022, Μοζαμβίκη).
Εν όψει των μεσοπρόθεσμων τεχνολογικών εξελίξεων, στη περίπτωση της Ανατολικής Μεσογείου διαφαίνεται μια ακόμη δυνατότητα, η συνδυασμένη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με φωτοβολταϊκά και φυσικό αέριο στην Αίγυπτο και η μεταφορά της με καλώδιο. Πλεονεκτήματα της λύσης αυτής είναι το μικρότερο κόστος του έργου, η σταθερότητα της ηλεκτρικής παροχής και η καύση του αερίου στην Αφρική, ενδεχομένως χωρίς επιβάρυνση δικαιωμάτων διοξειδίου του άνθρακα ή έστω μειωμένων στο αντίστοιχο επίπεδο των Ηνωμένων Πολιτειών.
Εξ άλλου, το φυσικό αέριο είναι καύσιμο-γέφυρα μέχρι το 2050 και δεν αποκλείονται ευρωπαϊκά μέτρα περιορισμού του ενωρίτερα. Είναι επομένως ζήτημα χρόνου η στροφή στο υδρογόνο, και με τις δύο δυνατότητες ανοικτές, τη μεταφορά του με αγωγό από την Αίγυπτο ή απλά τη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας και τη παραγωγή υδρογόνου με ηλεκτρόλυση στην Ελλάδα ή στη χώρα κατανάλωσης.
Η απόσταση διασύνδεσης και η μορφολογία του πυθμένα είναι συμβατές, όπως φαίνεται από τις υπό κλίμακα τομή της Εικόνας 8. Το βάθος της θαλάσσης τοπικά μόνο υπερβαίνει τις τρεις χιλιάδες μέτρα και η οριζόντια απόσταση είναι περί τα 380 χιλιόμετρα (Εικόνα 8).
Εικόνα 8. Τοπογραφική τομή του θαλάσσιου πυθμένα μεταξύ Αιγύπτου (Eg) και Ανατολικής Κρήτης (Cr) κατά μήκος του μεσημβρινού 26οΑ. Μεγέθυνση κλίμακας ύψους Χ50.
Η ενεργειακή σπουδαιότητα οριοθέτησης Ελληνο-Αιγυπτιακής ΑΟΖ
Η σπουδαιότητα της οριοθέτησης έστω και τμήματος της Ελληνο-Αιγυπτιακής διαφαίνεται από τις ακόλουθες παρατηρήσεις.
• Ανατρέπει τους Τουρκολιβυκούς σχεδιασμούς και σε συνδυασμό με τις εν εξελίξει σεισμικές έρευνες της ExxonMobil ενεργοποιεί τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας μεταξύ των μεσημβρινών 20οΑ και 28οΑ που είχε διεκικήσει το Τουρκολιβυκό σύμφωνο. Η μονομερής από την Αίγυπτο κήρυξη του ορίου της ΑΟΖ Αιγύπτου-Λιβύης ενισχύει τη διαπραγματευτική θέση της Ελλάδος έναντι της Λιβύης, η οποία αποδυναμώνεται πλέον από την υποτιθέμενη υποστήριξη της Τουρκίας και ταυτόχρονα αντιμετωπίζει διμέτωπη αντιπαράθεση.
• Θα διευκολύνει την Ελλάδα στην πρόσκληση πετρελαϊκών ερευνών νότια της Κρήτης.
• Αποκρούει τους ισχυρισμούς μαξιμαλιστικής πολιτικής της Ελλάδος αφού αποδέχεται μειωμένη επήρεια των νήσων στα επιπεδα του ΔΔΔ, πράγμα που δημιουργεί προηγούμενο για την επέκταση της Ελληνικής υφαλοκρηπίδας ανατολικότερα με τους ίδιους όρους, σε αντίθεση με την Τουρκία που αναγνωρίζει μόνο χωρικά ύδατα στα νησιά.
• Δημιουργεί ένα διάδρομο τοποθέτησης αγωγών και καλωδίων αποκλειστικού ελέγχου Ελλάδος και Αιγύπτου.
• Επιτρέπει την ενεργειακή διασύνδεση της Ελλάδας με την Αίγυπτο και μέσω αυτής με τη Μέση Ανατολή με αγωγούς ή καλώδια με αποκλειστική δικαιοδοσία Ελλάδας και Αιγύπτου. Υπό το πρίσμα αυτό, δεδομένης της ηλεκτρικής διασύνδεσης των Ευρωπαϊκών χωρών, η οριοθέτηση της ΑΟΖ Ελλάδος – Αιγύπτου ανοίγει νέες ιστορικές προοπτικές στην ενεργειακή διασύνδεση Ευρώπης – Βόρειας Αφρικής – Μέσης Ανατολής.
• Η συμμόρφωση Ελλάδος, Ιταλίας, Κύπρου, Αιγύπτου, Ισραήλ και Λιβάνου με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, αναδεικνύει το Διεθνές Δίκαιο ως μόνη οδό επίλυσης διαφορών στην Ανατολική Μεσόγειο και αποδυναμώνει την παραβατική πολιτική της Τουρκίας και τις πολεμικές απειλές της.
• Επιβεβαιώνει την αποφασιστικότητα της Ελλάδας, μετά από δεκαετή αδράνεια, να εκκινήσει τις έρευνες υδρογονανθράκων, έχοντας εξασφαλίσει συναίνεση και συμμαχίες ισχύος και πολιτικής. Δεν είναι τυχαίο ότι οι σεισμικές έρευνες Ν και ΝΔ της Κρήτης συνεχίζονται χωρίς την παραμικρή παρενόχληση, στον απόηχο αεροπλανοφόρων.
Σημείωση: οι ερυθροί σύνδεσμοι παραπέμπουν στη βιβλιογραφία.
