Γράφει η Πέγκη Φαράντου: Διδάκτωρ Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών – Συγγραφέας – Ζωγράφος – www.pegifarandos.gr
Σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας έχουμε κάποιους ανθρώπους που διακρίθηκαν, έγιναν ήρωες. Οι ήρωες αυτοί, άντρες και γυναίκες, σήκωσαν το ανάστημά τους και είπαν όχι όταν έπρεπε. Οι ήρωες αυτοί δεν γεννήθηκαν ξαφνικά αλλά τους αποκάλυψε η ίδια η ζωή και όταν έπρεπε εξέφρασαν λόγο και έκαναν πράξη. Στην Ελλάδα έχουμε την υπερηφάνεια να έχουμε πολλούς τέτοιους ήρωες. Άνθρωποι που έδωσαν τη ζωή τους για την Ελευθερία, για την πατρίδα, για την πίστη τους στον Θεό. Υπάρχουν ωστόσο και πολλοί άλλοι που σε καίριες στιγμές της ιστορίας δεν μίλησαν, σιώπησαν και η σιωπή αυτή έγινε πράξη και συναίνεση…
Ο Stanley Milgram γεννήθηκε το 1933 στη Νέα Υόρκη. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες και αναγορεύτηκε διδάκτωρ στην Κοινωνική Ψυχολογία, στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το 1961 έγινε επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Γιέηλ και από το 1967 μέχρι το τέλος της ζωής του δίδασκε Κοινωνική Ψυχολογία, στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.
Αυτό για το οποίο έγινε γνωστός ο Stanley Milgram δεν ήταν η ακαδημαϊκή του διαδρομή αλλά ένα πείραμα, ένα πείραμα που έμεινε στην ιστορία της Ψυχολογίας ως Πείραμα Milgram (The Milgram Experiment).
Τα πειράματα του Milgram έλαβαν χώρα τον Ιούλιο του 1961. Εκείνη την εποχή είχε ξεκινήσει η δίκη της Νυρεμβέργης, η μεγάλη δίκη για τα εγκλήματα πολέμου στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Δικαιοσύνη και ολόκληρη η κοινωνία είχε στρέψει την προσοχή της στις θηριωδίες, τους βασανισμούς και τις δολοφονίες που διαπράχτηκαν από τους Ναζί. Εκατομμύρια άνθρωποι είχαν δολοφονηθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Χίτλερ. Οι άνθρωποι είχαν ανάγκη από απαντήσεις, είχαν ανάγκη από δικαιοσύνη.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της Ιστορίας, τα πειράματα του Milgram μελετούν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ερευνούν τα αίτια που ένας απλός άνθρωπος προβαίνει σε αποτρόπαιες πράξεις χωρίς να έχει προσωπικό κίνητρο. Τα πειράματα του Milgram ερευνούν αν ήταν δυνατόν χιλιάδες άνθρωποι να γίνονται συνεργοί σε θηριωδίες, όπως στην περίπτωση των Ναζί, με κίνητρο την τυφλή υπακοή.
Το «πείραμα της υπακοής», όπως επίσης ονομάστηκε το πείραμα Milgram, έδειξε πως συνηθισμένοι άνθρωποι, μπορούν να κάνουν τρομαχτικές πράξεις, απλά υπακούοντας τυφλά σε διαταγές των ανωτέρων τους, υπακούοντας τυφλά στην εξουσία. Η τυφλή αυτή υπακοή εμφανίζεται να είναι πιο δυνατή ακόμη και από αυτή της ανθρώπινης συνείδησης. Οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν πράξεις, πολλές φορές αντίθετες με τη συνείδησή τους, υπακούοντας σε εντολές της εξουσίας.
Το πείραμα του Milgram είχε ως εξής:
Μέσω μιας αγγελίας, που αναζητούσε εθελοντές σε ερευνητικό πείραμα του Πανεπιστημίου, συγκεντρώθηκε ένα αριθμός εθελοντών. Οι εθελοντές αυτοί ήταν τυχαίο δείγμα και ήταν αυτοί από τους οποίους θα εξάγονταν τα συμπεράσματα.
Δύο άνθρωποι συμμετείχαν στο πείραμα, ο ένας είχε τον ρόλο του μαθητή και ο άλλος του δασκάλου. Στην αρχή γινόταν μια (εικονική) κλήρωση, για το ποιος θα έχει τον ρόλο του «μαθητή» και ποιος του «δασκάλου». Η κλήρωση ήταν από πριν στημένη, ώστε τον ρόλο του «μαθητή» να έχει πάντοτε το μέλος της ερευνητικής ομάδας του Milgram και τον ρόλο του «δασκάλου» ο εθελοντής, που δεν γνώριζε τίποτα για το πείραμα.
Μετά την κλήρωση, όταν ο εθελοντής έπαιρνε τον ρόλο του «δασκάλου», πήγαινε σε ένα δωμάτιο. Στο δωμάτιο αυτό υπήρχε μια γεννήτρια ηλεκτροπληξίας και μια σειρά από κουμπιά. Στα κουμπιά αυτά αναγράφονταν τα volt που αντιστοιχούσαν στην τάση του ηλεκτρικού ρεύματος της γεννήτριας. Τα κουμπιά ξεκινούσαν από 15 volt (ήπιο ηλεκτροσόκ) και έφταναν μέχρι 450 volt (θανατηφόρο ηλεκτροσόκ). O «μαθητής» πήγαινε σε άλλο δωμάτιο και δενόταν με ηλεκτρόδια. Ο «μαθητής» εκαλείτο να μάθει κάποια ζεύγη λέξεων που του δίνονταν. Μετά από αυτό ο «δάσκαλος» ζητούσε από τον «μαθητή» να πει τα ζεύγη των λέξεων που θυμάται. Όταν ο «μαθητής» έκανε λάθος, είχε ζητηθεί από τον «δάσκαλο» να δίνει εντολή για ηλεκτροσόκ, με το επίπεδο της ισχύος να αυξάνεται σε κάθε λάθος απάντηση. Μετά από κάποια ώρα, καθώς αυξάνονταν η ισχύς του ρεύματος με την οποία τιμωρείτο ο «μαθητής», ακούγονταν φωνές πόνου από τον «μαθητή» και παρακλήσεις στον «δάσκαλο» να σταματήσει. Ο «δάσκαλος» ανησυχούσε, βρισκόταν σε ένταση και πολλές φορές ζητούσε να σταματήσει. Εκείνη τη στιγμή ο «δάσκαλος» ενημερωνόταν από την ερευνητική ομάδα πως το πείραμα απαιτεί να συνεχίσει και να εκτελέσει τις οδηγίες, μεταφέροντας ηλεκτροσόκ στον «μαθητή» με κάθε λάθος απάντηση.
Στην πραγματικότητα, δεν γινόταν ηλεκτροσόκ στον «μαθητή» και οι φωνές πόνου, καθώς και οι παρακλήσεις του, ήταν ηχογραφημένες. Όλοι οι συμμετέχοντες ήταν μέλη της ερευνητικής ομάδας εκτός από αυτόν που είχε το ρόλο του «δασκάλου». Το αντικείμενο έρευνας ήταν, μέχρι πού μπορεί να φτάσει ένας άνθρωπος υπακούοντας εντολές. Το πείραμα έδειξε ότι το 65% των συμμετεχόντων έφτανε μέχρι το τέλος. Οι άνθρωποι που συμμετείχαν συνέχισαν να δίνουν εντολή για ηλεκτροσόκ ακόμη και όταν ακούγονταν φωνές πόνου, ακόμη και όταν ακούγονταν παρακλήσεις για διακοπή των ενεργειών, ακόμη και όταν γνώριζαν πως το τελευταίο ηλεκτροσόκ θα επέφερε τον θάνατο.
Τα αποτελέσματα του πειράματος του Milgram εξέπληξαν τόσο την ερευνητική του ομάδα όσο και όλη την επιστημονική κοινότητα, έγιναν αντικείμενο έρευνας για πολλά χρόνια, μέχρι και σήμερα.
Θέματα ηθικής δεν θα επέτρεπαν σήμερα τη διεξαγωγή παρόμοιων πειραμάτων. Σε έναν επιστημονικό διάλογο, πολλοί επιστήμονες αμφισβήτησαν την ισχύ των συμπερασμάτων, υποστηρίζοντας τη δύναμη της διδασκαλίας των αρχών Δικαίου, καθώς και τη δύναμη της ανθρώπινης συνείδησης.
Ωστόσο τα ερωτήματα παραμένουν…
Ως πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος ακολουθώντας προσταγές μιας εξουσίας, όταν η ευθύνη φαινομενικά δεν είναι δική του αλλά αυτού που τον προστάζει; Ένα άλλο μεγάλο ερώτημα είναι για το ποια μορφή μπορεί να πάρει μια εξουσία σήμερα και για το αν η προσταγή μπορεί να εμφανιστεί κεκαλυμμένα.
Οι συνθήκες ζωής αλλάζουν με ραγδαία ταχύτητα· μαζί με αυτές και οι μορφές της εξουσίας. Ο άνθρωπος κατακλύζεται από πληροφορίες, πληροφορίες που πολλές φορές δεν έχουν σκοπό να τον ενημερώσουν αλλά να τον επηρεάσουν ανάλογα με σκοπούς και συμφέροντα. Ο άνθρωπος δέχεται πλήθος πληροφορίες που συχνά αδυνατεί να αξιολογήσει ή δεν προλαβαίνει να αξιολογήσει. Όλες αυτές οι πληροφορίες επηρεάζουν τη σκέψη και την πράξη του σε μεγάλο βαθμό. Πληροφορίες, με έντονες εικόνες, χρώματα και ήχους, εμφανίζονται συνέχεια, σε οθόνες κινητών, υπερσύγχρονων τηλεοράσεων και υπολογιστών. Πίσω από ένα κόσμο ατελείωτων πληροφοριών κρύβονται πολλές φορές σκοπιμότητες.
Αν τοποθετήσουμε το πείραμα του Milgram στη σημερινή εποχή, τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλαπλάσια. Εξακολουθεί να μας απασχολεί ως πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος υπακούοντας εντολές. Εντολές που θα έρχονταν σε ρήξη με θέματα ηθικής, πίστης, συνείδησης, θρησκείας και αξιών. Πόσοι θα ήταν αυτοί που θα πατούσαν το κουμπί του πειράματος Milgram σήμερα; Ένα άλλο θέμα είναι πόσοι άλλοι θα έμεναν σιωπηλοί όταν θα συνέβαινε αυτό; Πόσοι δηλαδή θα συναινούσαν με την εξουσία, όχι με την πράξη τους αλλά με τη σιωπή τους; Εδώ η πράξη και η σιωπή έχει την ίδια βαρύτητα· η σιωπή γίνεται πράξη και προσμετράται ως τέτοια.
Πολλές είναι οι φορές που πολλά σημαντικά θέματα κρίνονται όχι μόνο από το τι κάνει κάποιος αλλά και από το τι δεν κάνει. Αυτές τις φορές η σιωπή έχει εκκωφαντικό ήχο και όταν συναινεί στο κακό, έχει την ίδια βαρύτητα με την πράξη…
