Γράφει η Χαρά Παπουτσή
Εκπαιδευτικός Υπ. Διδάκτωρ Παν. Αιγαίου Επιστημονική Συνεργάτιδα του Net Media Lab Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. Δημόκριτος
Γράφει η Ειρήνη Χαϊδή
Ειδική Παιδαγωγός, Υπ. Διδάκτωρ Παν. Θεσσαλίας Επιστημονική Συνεργάτιδα του Net Media Lab – Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. Δημόκριτος
Στο πλαίσιο της αυξημένης παγκόσμιας κινητικότητας και της ανάγκης για αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ των πολιτισμών, η ανάπτυξη της Συναισθηματικής Νοημοσύνης (ΣΝ) αποκτά αυξανόμενη σημασία για όσους ασχολούνται με τη διαπολιτισμική εκπαίδευση (Intercultural Education).
Σύμφωνα με τον Νόμο 2413 (ΦΕΚ 124/17-6-96) που ψηφίστηκε το 1996, άρθρο 34, «Σκοπός της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι η οργάνωση και λειτουργία σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για την παροχή εκπαίδευσης σε νέους με εκπαιδευτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές ή μορφωτικές ιδιαιτερότητες».
Ο Helmut Essinger, βιομηχανικός κατασκευαστής και εφευρέτης, διατυπώνει την άποψη ότι η διαπολιτισμική εκπαίδευση είναι η παιδαγωγική λύση σε διαπολιτισμικά θέματα που δημιουργούνται σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία.
Πιο αναλυτικά αναφέρει τέσσερις κύριες αρχές:
- Εκπαίδευση για ενσυναίσθηση (empathy)
- Εκπαίδευση για αλληλεγγύη
- Εκπαίδευση για διαπολιτισμικό σεβασμό
- Εκπαίδευση ενάντια στον εθνικιστικό τρόπο σκέψης
Η διαπολιτισμική εκπαίδευση είναι πολυδιάστατη και συμβάλλει, ώστε να έρθουν σε αρμονική επαφή οι διάφοροι πολιτισμοί που ακολουθούν τους μαθητές και να ενισχύσει θετικά την αλληλεπίδρασή τους προκειμένου να εξομαλυνθούν και να αντιμετωπιστούν προκλήσεις πολιτισμικής ανομοιογένειας που παρουσιάζονται στην εκπαίδευση και σχετίζονται με την πολυπολιτισμικότητα των σημερινών κοινωνιών. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση βοηθά τους μαθητές να εκτιμήσουν τη διαφορετικότητα, να μάθουν να συνεργάζονται με άτομα που έχουν διαφορετικές εμπειρίες και προοπτικές και να ανθίσουν τη δική τους αυτοεκτίμηση.
Δεδομένου ότι οι διαπολιτισμικές εμπειρίες είναι γεμάτες με συναισθήματα, η κατανόηση και η ρύθμιση των συναισθημάτων είναι ιδιαίτερης σημασίας για την επιτυχή διαπολιτισμική ικανότητα, προσαρμογή και ανάπτυξη. Επομένως, η κατοχή τεχνογνωσίας στη συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να είναι ένας κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας στις διαπολιτισμικές αλληλεπιδράσεις και, στην πραγματικότητα, ένας καθοριστικός παράγοντας πρόβλεψης επιτυχημένων εμπειριών. Με την καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης οι μαθητές θα βιώσουν λιγότερες αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις και θα μεγιστοποιήσουν τη διαπολιτισμική και προσωπική τους ανάπτυξη. Η ουσία της συναισθηματικής νοημοσύνης συνίσταται στην ικανότητα αναγνώρισης και κατανόησης των υποκείμενων, συχνά άρρητων κανόνων του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι εκφράζουν, αντιλαμβάνονται, ενεργούν και χειρίζονται τα συναισθήματα. Επειδή πρόκειται για μια ικανότητα «γενική», τα άτομα που τα καταφέρνουν καλά στην κατανόηση των κανόνων των συναισθηματικών αλληλεπιδράσεων σε μια κουλτούρα -δηλαδή, σε αυτήν στην οποία κοινωνικοποιήθηκαν- θα διαπρέψουν επίσης στο να ανακαλύψουν ένα νέο σύνολο κανόνων, αυτών που ισχύουν σε μια διαφορετική κουλτούρα. Η ενσυναίσθηση, βασική συνιστώσα της ΣΝ, διαδραματίζει, επίσης, καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της διαπολιτισμικής ετοιμότητας και ικανότητας. Παράλληλα προσφέρει στον μαθητή εφόδια, όπως η ανάπτυξη πολλαπλών οπτικών, οι συνθετικές και ανασκευαστικές νοητικές στρατηγικές, που θα χρησιμοποιήσει σε ένα ευρύ κοινωνικό φάσμα. Η ενσυναίσθηση που ασκείται κατά τη διάρκεια της διαπολιτισμικής αλληλεπίδρασης αναφέρεται ως πολιτισμική ενσυναίσθηση και ορίζεται ως ικανότητα να συμπάσχουμε με τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές των μελών διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων.
Ένα άτομο με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο μπορεί να είναι συναισθηματικά έξυπνο και σε μια άλλη κουλτούρα.
Στη διαπολιτισμική εκπαίδευση ο ρόλος του διαπολιτισμικά ευαίσθητου εκπαιδευτικού είναι μεγάλης σημασίας προκειμένου να βοηθηθούν οι μαθητές στην ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων, να εξερευνήσουν, να μάθουν και να κάνουν κατάλληλες κρίσεις για τους νέους πολιτισμούς που συναντούν, και να δημιουργηθεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης, αποδοχής και εκτίμησης απέναντι στον πολιτισμό κάθε μαθητή, αλλά και στην ατομική κουλτούρα του ενός με τον άλλο, οι οποίες δύναται να διαφέρουν ακόμη κι αν βρίσκονται στο ίδιο ομογενές πλαίσιο. Για αυτό κρίνεται απαραίτητη η κατάρτιση των εκπαιδευτικών στον τομέα της Συναισθηματικής Νοημοσύνης. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ενός διαπολιτισμικού δασκάλου προβλέπεται να είναι μεταξύ των ακόλουθων πέντε βασικών σημείων:
• Να έχει «Πολιτιστική Ενσυναίσθηση» για να γνωρίζει και να κατανοεί τις σκέψεις, τα συναισθήματα ή/και την εμπειρία του άλλου.
• Να είναι «Ανοιχτός» για να μην προκαταλαμβάνεται και να επικοινωνεί με ανθρώπους από διαφορετικούς πολιτισμούς.
• Να είναι «Κοινωνικός» έχοντας ενεργή προσέγγιση σε διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα.
• Να διακατέχεται από «Συναισθηματική Σταθερότητα – Διαχείριση» σε περίπτωση συγκρούσεων που συμβαίνουν ενώ βρίσκεται στο ίδιο περιβάλλον με διαφορετικούς πολιτισμούς.
• Να είναι «Ευέλικτος – Προσαρμοστικός» σε νέες και ενδεχομένως δύσκολες καταστάσεις.
Είναι προφανές ότι απαιτούνται ορισμένες στρατηγικές που στοχεύουν στην ενίσχυση της συναισθηματικής νοημοσύνης με σκοπό τη διαπολιτισμική αποτελεσματικότητα που μπορεί να οριστεί ως η ικανότητα για εποικοδομητική επικοινωνία με μέλη διαφορετικών πολιτισμών, πρόβλεψη και λύση προβλημάτων στις διαπολιτισμικές αλληλεπιδράσεις και προσαρμογή -τόσο νοητική όσο και συμπεριφορική- σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια. Τέτοιες στρατηγικές πρέπει να είναι ικανές να αυξάνουν τη λήψη προοπτικών, να αναπτύσσουν τον αυτοέλεγχο και να παρέχουν θετικές εμπειρίες για άλλους πολιτισμούς:
• Πολιτισμικά σχετική παιδαγωγική και πολιτισμικά ανταποκρινόμενη διδασκαλία όπου οι μαθητές θα ενθαρρύνονται να κάνουν ερωτήσεις, να έχουν διαφορετικές απόψεις και να συνεισφέρουν τη δική τους πολιτισμική γνώση.
• Χρήση των πόρων της γνώσης των μαθητών. Οι δάσκαλοι πρέπει να εργαστούν για να δημιουργήσουν μια αίσθηση κοινότητας. Είναι σημαντικό οι εκπαιδευτικοί να μοντελοποιούν σκόπιμα τον σεβασμό για τη διαφορετικότητα εκφράζοντας σεβασμό για τη δίγλωσση ικανότητα ενός μαθητή και χρησιμοποιώντας στη διδασκαλία τους παραδείγματα από μια ποικιλία πολιτισμών.
• Προώθηση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας στην τάξη. Άτομα με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο τείνουν να έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για την κατάλληλη επικοινωνία. Ως εκ τούτου, οι δάσκαλοι πρέπει να είναι σαφείς σχετικά με τα διαφορετικά πρότυπα επικοινωνίας, καθώς οι διαφορές αποτελούν σημαντικό στοιχείο οποιουδήποτε διαλόγου.
• Θετικές σχέσεις με τους μαθητές και ο αντίκτυπος των προσδοκιών του δασκάλου. Τα παιδιά που βιώνουν θετικές σχέσεις με τους δασκάλους τους επιδεικνύουν ανώτερη κοινωνική ικανότητα, έχουν λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς και επιδεικνύουν καλύτερες ακαδημαϊκές επιδόσεις. Στον πυρήνα των υποστηρικτικών σχέσεων βρίσκονται οι θετικές και υψηλές προσδοκίες που όχι μόνο δομούν και διαμορφώνουν τη συμπεριφορά, αλλά προκαλούν επίσης τους μαθητές να επιτύχουν περισσότερα από όσα νομίζουν ότι μπορούν να επιτύχουν.
• Ανάπτυξη σχέσεων με οικογένειες. Οι καλές και δυναμικές συνεργασίες σχολείου – σπιτιού αποτελούν ουσιαστικό συστατικό για τα σχολικά επιτεύγματα των παιδιών.
• Η χρήση συνεργατικών μαθησιακών δραστηριοτήτων και δημιουργικών παιδαγωγικών μεθόδων που μπορούν να αναδείξουν τις μοναδικές ικανότητες των μαθητών, εάν οι δραστηριότητες ενεργοποιούν πολλές δυνατότητες (π.χ. ανάγνωση, γραφή, υπολογισμός, επίλυση προβλημάτων, σχέδιο, κατασκευή μοντέλων, συζητήσεις, αντιστροφή ρόλων – παιχνίδια ρόλων για επαφή με διαφορετικές προοπτικές).
Συνάμα, στο σύγχρονο σχολείο, τα αναλυτικά προγράμματα που προωθούν τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, καθώς και οι μέθοδοι διδασκαλίας ,καλό θα ήταν να στοχεύουν στην ενίσχυση του συναισθηματικού πεδίου παράλληλα με το γνωστικό και να δίνουν έμφαση στις δεξιότητες που σχετίζονται με την αντίληψη, την έκφραση και τη διαχείριση των συναισθημάτων (εαυτού και άλλων), να καλλιεργούν την ενσυναίσθηση, τη διαπολιτισμική ευαισθησία και να προωθούν την αλληλεγγύη, τη συνεργασία και την ανταλλαγή βιωμάτων και εμπειριών.
Επιλογικά, η διαπολιτισμική εκπαίδευση προσφέρει ένα πλαίσιο για επανεξέταση και αλλαγή των προγραμμάτων σπουδών, του σχολικού κλίματος και των σχέσεων, παρέχοντας τη βάση για βελτιωμένη ποιότητα εκπαίδευσης για όλους. Η ανάπτυξη όμως της συναισθηματικής νοημοσύνης και η εμπλοκή των συναισθημάτων στη διαπολιτισμική εκπαίδευση αποτελεί ανάγκη και σημαντικό ζήτημα στα σχολεία και την κοινωνία μας, που είναι, στις μέρες μας, όλο και πιο διαπολιτισμικές.
