Τα «λοξά» της Καθαροδευτέρας

Γράφει ο Πάνος Σκουρολιάκος: Βουλευτής Ανατολικής Αττικής και υπεύθυνος Τομέα Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ

Bρίσκαμε πάντα τον τρόπο να ξεφύγουμε από τα τετριμμένα σ’ αυτόν τον τόπο. Η περίοδος της Αποκριάς που κλείνει με την Καθαρή Δευτέρα, έδινε την ευκαιρία για παρεκκλίσεις, κρυφές διαμαρτυρίες, συμβολικές αντιστάσεις. Εκτός από τα πανελλήνια έθιμα της ημέρας που εστιάζονται στα εδέσματα και την προ του Πάσχα νηστεία, σε πολλές περιοχές της χώρας μας οργανώθηκαν κάποια έθιμα υπό μορφήν δρώμενων, με έντονο το θεατρικό στοιχείο δηλαδή, που δήλωναν το δέσιμο της κοινότητας, τη διαμαρτυρία για τα δεινά από τους κατακτητές, κ.ο.κ.

Ένα από τα γνωστότερα έθιμα είναι και το «Γαϊτανάκι» που έφτασε στον ελλαδικό χώρο από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Δώδεκα είναι οι χορευτές που παίρνουν μέρος, όσοι και οι μήνες του χρόνου. Ο χορός είναι κυκλικός και συμβολίζει τον κύκλο της ζωής. Πάνω απ’ όλα όμως, το μπλέξιμο των γαϊτανιών συμβολίζει τη σύμπνοια, την αλληλεγγύη και την κοινή καταγωγή.

Με ρίζες στην τουρκοκρατία, το έθιμο του Αγά στη Χίο, αναβιώνει ως τις μέρες μας. Ήταν ένας τρόπος διαμαρτυρίας των ραγιάδων, απέναντι στην αυταρχική και άδικη αντιμετώπισή τους από τον κατακτητή. Το πρωί της Καθαρής Δευτέρας λοιπόν, ο «Αγάς» μαζί με τη συνοδεία του που αποτελείται από ζαπτιέδες, γραμματικούς κ.λπ., εισέρχεται στο χωριό και δικάζει τους συμμετέχοντες στο δρώμενο. Παρωδείται φυσικά η άδικη μεταχείριση και η στρεψοδικία, η διαστροφή της αλήθειας και τέλος η άδικη ποινή, που εδώ είναι ένα παιγνιώδες ξυλοφόρτωμα.

Στην Κέρκυρα πάλι, έχουμε έναν ιδιότυπο «Χορό των παπάδων». Στην περιοχή του Όρους της Βόρειας Κέρκυρας, το απόγευμα της Κυριακής της Τυροφάγου όπου κλείνει και το Τριώδιο, μετά τον εσπερινό, στα προαύλια των ναών, ο πρεσβύτερος ιερέας βγαίνει στο προαύλιο και τίθεται επικεφαλής του χορού. Τον ακολουθούν οι υπόλοιποι ιερείς, οι επίτροποι, οι ψάλτες και οι άνδρες του χωριού, κρατώντας τη σειρά σύμφωνα με την ηλικία. Χορεύουν μόνον άνδρες, χωρίς μουσικά όργανα, τραγουδώντας: «Δόξα να ‘χει η πάσα μέρα κι ο Υιός με τον Πατέρα». Στο τέλος του «Χορού των παπάδων» ο ιερέας δίνει το σύνθημα της λήξης, ευχόμενος «Καλή νηστεία, καλή Σαρακοστή». Εδώ λοιπόν, η ίδια η εκκλησία αισθάνεται πως πρέπει να παρέμβει στους γλεντοκόπους Κερκυραίους που ίσως θα ήθελαν όλον τον χρόνο να ξεφαντώνουν όπως στην Αποκριά.

Όμως και αλλού, η κοινωνία των σοφών γερόντων βρίσκει αφορμή με το τέλος του αποκριάτικου ξεφαντώματος, να βάλει τέλος σε ηθικά ολισθήματα. Έχουμε λοιπόν στην Κάρπαθο, το «Λαϊκό δικαστήριο ανήθικων πράξεων». Η επερχόμενη Σαρακοστή είναι καλή ευκαιρία όχι μόνον για διατροφική, αλλά και για ηθική κάθαρση. Τα όργανα της τάξης συλλαμβάνουν τους ασεβείς, τους ασχημονούντες, τους ανήθικους. Οι πρεσβύτεροι της κοινότητας, δικάζουν και απονέμουν δικαιοσύνη. Η δίκη – παρωδία, εν τέλει μετατρέπεται σε γλέντι με πειράγματα, κρασί και φυσικά χορούς και τραγούδια.

Στη Βόνιτσα, την Καθαρή Δευτέρα πάλι έχουμε την παρέλαση του «Αχυρένιου Γληγοράκη». Παμπάλαιο το έθιμο. Οι ερευνητές, πιστεύουν πως οι ρίζες του ανιχνεύονται στην αρχαιότητα με ευθεία αναφορά στις τελετές για τον ερχομό της άνοιξης. Βεβαίως με το διάβα των χρόνων και των αιώνων το έθιμο εμπλουτίσθηκε. Η παρουσία των Ιταλών στη Βόνιτσα (από το 1500), το μπόλιασε και το εξέλιξε και με δικά τους στοιχεία. Παρέες μεταμφιεσμένων περιόδευε τις γειτονιές τραγουδώντας. Η προσθήκη του Αχυρένιου, συμβόλιζε την απόλυτη φτώχεια των ψαράδων της περιοχής. Η συντεχνία των ψαράδων άλλωστε είναι αυτή που κάθε χρόνο πρωτοστατεί στην αναβίωση του εθίμου. Το κάψιμο εν τέλει του Γληγοράκη, συμβολίζει τη διαμαρτυρία για τη φτωχή και δύσκολη ζωή των ψαράδων της Βόνιτσας και όχι μόνον.

Στο Γαλαξίδι το «Αλευρομουτζούρωμα» επιβάλλει τη βίαιη και χαριτωμένη ομοιομορφία με αλεύρι και χρώμα στα πρόσωπα και τα ρούχα όλων των γλεντοκόπων της Καθαρής Δευτέρας, στην όμορφη πόλη της Φωκίδας. Πανάρχαιο και εδώ το έθιμο. Προφανώς έχει ενισχυθεί με νέα στοιχεία κατά τη βυζαντινή περίοδο αλλά και από παρόμοιες γιορτές άλλων λαών που γνώριζαν οι γαλαξιδιώτες ναυτικοί στα ταξίδια τους, ιδιαιτέρως από τη Σικελία όπου υπάρχουν παρόμοιες γιορτές.

Ένας πραγματικός γάμος στη Μεθώνη Μεσσηνίας του 14ου αι. μετατρέπεται σε αποκριάτικο έθιμο. Μέγα σκάνδαλο προηγήθηκε αυτού του θορυβώδους γάμου. Ο ιππότης Κουτρούλης, αγάπησε μια παντρεμένη. Αυτή εγκατέλειψε τον σύζυγό της και εγκαταστάθηκε στο σπίτι του Κουτρούλη. Η εκκλησία όμως, τον αφόρισε και δεν του έδινε άδεια γάμου, επί 17 συναπτά έτη! Τέλος ο Πατριάρχης Αντώνιος Δ’ το 1354 έδωσε άδεια και ο γάμος έγινε λαμπρός, κάνοντας πραγματικά μεγάλο θόρυβο, μιας και είχε προκαλέσει μεγάλη ακαταστασία στην κοινωνία της εποχής. Από τότε «Του Κουτρούλη ο γάμος», είναι συνώνυμο μπερδεμάτων, φασαρίας, ακαταστασίας. Έγινε και θεατρικό έργο από τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή. Στη Μεθώνη αναπαρίσταται αυτός ο γάμος κάθε Καθαρή Δευτέρα, από μια κοινωνία που δεν ξεχνά όχι μόνο τα σπουδαία, αλλά και τα καθημερινά και… πικάντικα. Πολλά τα «λοξά» δρώμενα της Καθαροδευτέρας. Καλά Κούλουμα!