Ο Μιχαήλ Μάνος ήταν ένας άνθρωπος γνωστός στο Χαλάνδρι κυρίως μέσα από επετειακές αναφορές σε πανηγυρικούς δημάρχων για την Εθνική Επέτειο της 28ης Οκτωβρίου. Στην πραγματικότητα, ο ίδιος, κατά τη διάρκεια της ζωής του στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, υπήρξε μια ηρωϊκή μορφή, αφήνοντας ισχυρότατο αποτύπωμα στην περιοχή και όχι μόνο. Αυτή την ιστορική αδικία έρχεται ουσιαστικά να «αποκαταστήσει», έπειτα από ενδελεχή έρευνα, το βιβλίο του δημοτικού συμβούλου Χαλανδρίου Κώστα Αγγελή «Μιχαήλ Μάνος (1898-1944), Η ζωή, το έργο και η θυσία ενός αληθινού πατριώτη», από τις εκδόσεις Historical Quest.
Με αφορμή και την ανατύπωση του έργου (δεύτερη χιλιάδα κυκλοφορίας), ο συγγραφέας μίλησε στην ΑΜΑΡΥΣΙΑ, σε μία πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Συνέντευξη: Αλέξανδρος Καζαντζίδης
-Αρκετοί, ίσως ακόμη και στο Χαλάνδρι, δεν γνώριζαν για τη ζωή του Μιχαήλ Μάνου. Πως φτάσατε στην επιλογή του για το βιβλίο σας;
«Πείτε στα παιδιά σας γι αυτό και τα παιδιά σας, στα παιδιά τους και αυτά στην επόμενη γενιά» (Ιωήλ Προφητεία 1.3) Με την προφητεία – προτροπή ξεκινά αυτό το βιβλίο και αυτός είναι ο σκοπός του. Η αναμόχλευση και η αναζήτηση στιγμών της ιστορίας, που αναδεικνύουν και συμπληρώνουν άγνωστες πτυχές της μικροϊστορίας του τόπου μου, του Χαλανδρίου. Η μετάδοση της γνώσης, της πληροφορίας στα παιδιά μας και από αυτά στα παιδιά τους.
Το Χαλάνδρι στη δισχιλιετή και πλέον διαδρομή του έχει καταγράψει μέρες δόξας και κλέους, μέρες παρακμής και ανυποληψίας. Οι κάτοικοί του όμως, όποτε και αν γεννήθηκαν, όποτε και αν έζησαν ήταν αυτοί που έλεγαν, έγραφαν, έκρυβαν ιστορίες. Επώνυμοι και ανώνυμοι, γνωστοί και άγνωστοι, άνδρες και γυναίκες, ήρωες και αντιήρωες διασταύρωσαν τις ζωές τους με την ασύμμετρη μοίρα αυτού του τόπου. Άνθρωποι που «εργολαβικά» οριοθέτησαν την τοπική Ιστορία του Χαλανδρίου, συνήθως κάτω από αντίξοες συνθήκες.
Ιδιαίτερα αντίξοες βέβαια ήταν οι συνθήκες στο Κατοχικό Χαλάνδρι και τους ανθρώπους του, όπου με οδήγησε η ερευνητική μου ματιά. Προσανατολίστηκα από επιλογή σε μια σειρά άγνωστων εν πολλοίς ηρώων της πόλης μου, που η ζωή τους, η δράση τους και η θυσία τους παρέμεναν στη λήθη. Γεγονός όχι ανεξήγητο, καθώς για δεκαετίες υπήρχαν πληγές ανεπούλωτες, μνήμες που πονούσαν και πολλοί ήθελαν να σβήσουν, οικογενειακές τραγωδίες, που από επιλογή έμεναν κρυμμένες στις καρδιές των συγγενών.
Οι άνθρωποι όμως φεύγουν, οι γενιές παρέρχονται και πριν χαθεί η μνήμη θεώρησα χρέος μου να κρατήσω ζωντανές τις ιστορίες κάποιων από αυτούς τους άγνωστους ήρωες. Με αυτές τις σκέψεις, πρώτο μεταξύ ίσων τοποθέτησα τον Μιχαήλ Μάνο, έναν ήρωα που δεν αναφέρεται σε κανένα σχολικό βιβλίο ή επιστημονικό εγχειρίδιο, έναν ήρωα που η πόλη του τον γνώριζε ονομαστικά, κυρίως μέσα από επετειακές αναφορές στους πανηγυρικούς των εκάστοτε δημάρχων κατά τις καθιερωμένες ετήσιες τελετές της 28ης Οκτωβρίου. Είναι σημαντικό εδώ να προσθέσω, πως είχα την τύχη να βρω ευήκοα ώτα στους απογόνους του, που εύλογα διστακτικά στην αρχή, με μεγάλη αγάπη στη συνέχεια αγκάλιασαν και στήριξαν την προσπάθειά μου.
-Έχετε κάνει μια σημαντική έρευνα για την έκδοση αυτή. Πόσο δύσκολη ήταν η συλλογή στοιχείων;
Όπως αντιλαμβάνεστε η συλλογή στοιχείων μιας ανάλογης έρευνας μόνο εύκολη υπόθεση δεν ήταν. Κατά τη διάρκειά της, προσπάθησα να ενώσω σκόρπιες μνήμες ανθρώπων, να τεκμηριώσω καταγραφές και μαρτυρίες, να ανασυνθέσω εικόνες του Χαλανδρίου, της Αθήνας, της Κηφισιάς εκείνων των δεκαετιών, που έζησε ο Μιχαήλ Μάνος.
Παράλληλα αφιέρωσα ώρες αναζητήσεων στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, σε Βιβλιοθήκες, σε παλαιοβιβλιοπωλεία σε μια προσπάθεια να αποθησαυρίσω τεκμήρια, ακόμη και ονομαστικές αναφορές στον ήρωα και τη ζωή του. Η Αθήνα, ο Πειραιάς, η Κηφισιά, η Νίκαια, το Χαϊδάρι, η Ραφήνα, το Πικέρμι, η Πεντέλη, η Αίγινα, το Γερμανικό Νεκροταφείο του Διόνυσου και φυσικά το Χαλάνδρι ήταν τα μέρη που έζησε και μαρτύρησε ο Μάνος, ήταν όμως και μέρη που επισκέφθηκα αρκετές φορές στην προσπάθεια άντλησης στοιχείων.
Καθοριστικότερη βέβαια ήταν η συμβολή των μελών της οικογένειας, που συνεισέφεραν με τις προσωπικές μαρτυρίες, μνήμες και διηγήσεις και με βοήθησαν να εμβαθύνω στην προσωπικότητα του γενάρχη τους. Ειδικά όμως, του δισέγγονού του, Γιώργου Μώρου, πολύτιμου συνεργάτη μου και επιμελητή της έκδοσης, που έφτασε ως τα αρχεία του Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη, για να ανακαλύψει και να φέρει στο φως τα σημαντικά ντοκουμέντα, που συνδέονταν με τον πρόγονό του και περιέχονται στο βιβλίο.
Εδώ οφείλω να προσθέσω το μεγάλο κενό που υπάρχει σε βιβλιογραφία σχετικά τον απαγχονισμό των 54 Ελλήνων πατριωτών στο Πικέρμι στις 21 Ιουλίου 1944. Πρόκειται για οριζόντια ανθρωποθυσία, που αν και αποτελεί μοναδικό ιστορικό γεγονός για την Αττική, δεν έχει αναδειχθεί ούτε από ιστορικούς, ούτε από συγγραφείς. Μια ακόμη δυσκολία στη συλλογή στοιχείων…
-Η ζωή του Μιχαήλ Μάνου ήταν πολυκύμαντη. Ποιους θεωρείτε ως τους πιο κομβικούς «σταθμούς» στη διαδρομή του;
Ξετυλίγοντας χρόνο – χρόνο, το κουβάρι της ζωής του Μιχαήλ Μάνου, ανακαλύπτουμε έναν άνθρωπο που δεν φοβήθηκε ποτέ την ίδια τη ζωή. Διαμόρφωσε έναν ιδιαίτερα δυναμικό χαρακτήρα, καθώς η πυκνότητα των ιστορικών στιγμών, που πρόλαβε να ζήσει στα 46 του χρόνια, δεν του άφηνε περιθώριο επιλογής. Ένας άνδρας, «χορτασμένος από ιστορία», που μεγάλωσε μαζί με την πατρίδα του, σπούδασε, πολέμησε, δούλεψε, ταξίδεψε, δημιούργησε, διασκέδασε, έκανε οικογένεια, ασχολήθηκε με τα κοινά, αγαπήθηκε όσο λίγοι στον τόπο του, μερίμνησε για όλους και χάθηκε άδικα.
Αν θέλουμε να ξεχωρίσουμε κάποιους σταθμούς της ζωής του, επιγραμματικά θα έλεγα:
– Την ενηλικίωσή του στο ασταθές περιβάλλον της δεκαετίας του 1910 και τη συνειδητή προσέγγισή του στο κόμμα του Ελευθέριου Βενιζέλου.
– Την εθελοντική του κατάταξη στον στρατό, για να πολεμήσει και να διακριθεί στη Μικρασιατική εκστρατεία.
– Τον γάμο του με την Αγγελική Κόκκορη και την εγκατάστασή του στην Κηφισιά του Μεσοπολέμου, όπου ανέλαβε τη διεύθυνση του ξενοδοχείου της οικογένειας Κόκκορη.
– Την επιστροφή του στο Χαλάνδρι, την επαγγελματική του καταξίωση και τα πρώτα δείγματα κοινωνικής προσφοράς
– Τη συμμετοχή του στο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Αγίου Νικολάου.
– Την ίδρυση και λειτουργία Ορφανοτροφείου – Οικοτροφείου, με δική του πρωτοβουλία, μέριμνα και χρηματοδότηση από τους πρώτους μήνες του Πολέμου.
– Την τοποθέτησή του στην πενταμελή Πρώτη Διοικούσα της Κοινότητας Χαλανδρίου (1941 – 1943).
– Τη συμμετοχή του στις επιτροπές του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού.
– Την τοποθέτησή του ως Πρόεδρος του τοπικού Ε.Ο.Χ.Α. (οργάνωση του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού) Χαλανδρίου, με ευθύνη τη λειτουργία συσσιτίων.
– Την σύλληψή του με έωλες κατηγορίες, προερχόμενες από ένα αμφιλεγόμενο σημείωμα και τον φθόνο, ανθρώπων ευεργετηθέντων από τον ίδιο.
– Τη φυλάκισή του στο κολαστήριο του Χαϊδαρίου, με τον αδιανόητο χαρακτηρισμό του ομήρου.
– Τον απαγχονισμό του με 53 ακόμη Έλληνες πατριώτες, θύματα αντιποίνων για την εκτέλεση τριών Γερμανών στρατιωτικών στην περιοχή του Πικερμίου.
-Αποφράδα ημερομηνία ήταν η 21η Ιουλίου 1944, την οποία περιγράφετε με συγκινητικό τρόπο στο βιβλίο. Θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί ο απαγχονισμός με οποιονδήποτε τρόπο;
Από τις σταθερές της κατοχικής πολιτικής των Γερμανών ήταν πως η βία έπρεπε να πληρωθεί με βία, το γερμανικό αίμα με πολλαπλάσιο Ελληνικό ή τέλος πάντων αντιστασιακό. Τα παραδείγματα πολλά, ολόκληρες πόλεις και χωριά καταστρέφονταν, σπίτια πυρπολούνταν, περιουσίες και κόποι μιας ζωής εξαϋλώνονταν και οι ανθρωποθυσίες καθημερινότητα. Η Ελλάδα μάτωνε από άκρη σε άκρη. Ειδικότερα τους τελευταίους μήνες της κατοχής, με τους Γερμανούς να βρίσκονται ουσιαστικά «με την πλάτη στον τοίχο», κάθε εχθρική προς αυτούς ενέργεια απέφερε ακραίες και πάντα οδυνηρές συνέπειες.
Τώρα η ενέδρα που έστησαν οι αντάρτες της Πεντέλης στους Γερμανούς, στις 12 Ιουλίου 1944, μεταξύ Ραφήνας και Χαρβατίου (Πικερμίου σήμερα), είχε άλλο προσανατολισμό, καθώς το σχέδιο προέβλεπε την απελευθέρωση Ελλήνων συλληφθέντων, που θα επέβαιναν σε καμιόνι και οδηγούνταν από τη Ραφήνα και τις γύρω περιοχές, στις φυλακές Αβέρωφ. Από ένα καπρίτσιο της τύχης και έναν κακό υπολογισμό των εκτελούντων το σχέδιο, η ενέδρα έγινε στο λάθος καμιόνι, εκείνο που μετέφερε χωρικούς για υποχρεωτικές εργασίες και όχι τους κρατούμενους. Αποτέλεσμα το συνοδευτικό με τους Γερμανούς στρατιωτικούς να βρεθεί ανάμεσα στα πυρά των ανταρτών και οι Γερμανοί να πέσουν νεκροί.
Συνέπεια αυτού του συμβάντος ήταν ένας κύκλος βίας στην ευρύτερη περιοχή, με κορύφωση τον ομαδικό απαγχονισμό 50 Ελλήνων πατριωτών, προερχόμενων από την κύρια «δεξαμενή άντλησης» ομήρων, το στρατόπεδο Χαϊδαρίου και 4 ακόμη, που είχαν την ατυχία να βρεθούν την λάθος ώρα στο λάθος μέρος και να συμπληρώσουν τον αριθμό 54. Τα συμπεράσματα δικά σας και των αναγνωστών, σχετικά με τον αν θα μπορούσε να αποφευχθεί ο απαγχονισμός.
-Στο μέλλον, σχεδιάζετε κάποιο επόμενο συγγραφικό σας βήμα;
Όπως σας προανέφερα, το Χαλάνδρι στα χρόνια της Κατοχής βρίσκεται στο ερευνητικό μου πεδίο, καθώς έχει να διηγηθεί πολλές ακόμη άγνωστες ιστορίες δικών του ηρώων. Με το δικαίωμα που μου δίνει η απόσταση από εκείνα τα ζοφερά χρόνια, μακριά από προσωπικά αισθήματα και με την άνεση της αποδεικτικής έρευνας, όπως ακριβώς κινήθηκα για τον Μιχαήλ Μάνο, προχωρώ για έναν ακόμη άγνωστο ήρωα του Χαλανδρίου, ακολουθώντας τα ίδια βήματα, βασιζόμενος μόνο σε επίσημες πηγές, τεκμηριωμένη βιβλιογραφία, διασταυρωμένα γεγονότα, καθώς και ταυτόσημες ή συγκλίνουσες προφορικές και γραπτές μαρτυρίες.
Το νέο μου εγχείρημα αφορά τον Λευτέρη Κιοσσέ, ετών 19, που μαζί με 7 ακόμη Έλληνες πατριώτες «εγκαινίασαν» έναν ακόμη τόπο μαρτυρίου, το Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Ήταν η πρώτη εκτέλεση αθώων, που ονομάστηκαν «όμηροι», τα ξημερώματα της 5ης Ιουνίου 1942. Μια δύσκολη έρευνα που ξεκίνησε το 2017 και εξελίσσεται με την προσθήκη των τελευταίων κομματιών της, προκειμένου να ολοκληρωθεί και μέσα στην επόμενη χρονιά να κυκλοφορήσει και να βρει τη θέση της στις προθήκες των βιβλιοπωλείων.
Πληροφορίες για το βιβλίο
Κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο 2022, από τον εκδοτικό οίκο Historical Quest. Έχουν γίνει 8 παρουσιάσεις (Χαλάνδρι, Ραφήνα, Κηφισιά, Παλλήνη, πεδίο Άρεως, Βριλήσσια), με 20 ξεχωριστούς ομιλητές (Βουλευτές, πανεπιστημιακούς, ιστορικούς, στρατιωτικούς, πρέσβεις, δημοσιογράφους).
Αμέσως μετά την παρουσίαση του βιβλίου στη Ραφήνα το προπέρσινο φθινόπωρο, ο τότε δήμαρχος της περιοχής Ευάγγελος Μπουρνούς ενέταξε σε επόμενο Δημοτικό του Συμβούλιο (12 Οκτωβρίου 2022), θέμα με τίτλο: «Λήψη απόφασης περί καθιέρωσης ως δημόσιας εορτής τοπικής σημασίας στο Πικέρμι, στη μνήμη του απαγχονισμού 54 Ελλήνων πατριωτών την 21η Ιουλίου 1944». Η ομόφωνη υπερψήφισή του αποτέλεσε μια ιστορική στιγμή για την περιοχή, αφού μετά από 78 (!) χρόνια η επίσημη Πολιτεία, μέσω Δήμου, αναγνώριζε το έγκλημα αυτό και δικαίωνε τη θυσία των ηρώων.
Ο συγγραφέας
Ο Κώστας Αγγελής γεννήθηκε, μεγάλωσε, ζει και επιχειρεί στο Χαλάνδρι. Το 1983 αποφοίτησε από το Λεόντειο Λύκειο Πατησίων και κατόπιν σπούδασε στη Σχολή Μηχανολόγων Μηχανικών του ΤΕΙ Αθήνας, παρακολουθώντας παράλληλα σεμινάρια δημοσιογραφίας.
Από το 1990 διατηρεί ατομική επιχείρηση κοσμημάτων και ωρολογίων στο κέντρο του Χαλανδρίου. Έχει δύο γιους ηλικίας 27 και 24 ετών. Στα σπουδαστικά του χρόνια ασχολήθηκε με τα κοινά, μέσα από ενεργή συμμετοχή στο νεολαιίστικο κίνημα της δεκαετίας του 1980. Από το 2010, όταν ζήτησε για πρώτη φορά την ψήφο των πολιτών του Χαλανδρίου, εκλέγεται για πρώτη φορά δημοτικός σύμβουλος.
Διετέλεσε: Αντιδήμαρχος Τοπικής Ανάπτυξης (2011- 2012), πρόεδρος του Αετοπούλειου Πολιτιστικού Κέντρου (Ιούνιος – Νοέμβριος 2013) και υπεύθυνος Πολιτισμού του Δήμου (Δεκέμβριος 2013 – Αύγουστος 2014), αντιπρόεδρος Επιτροπής Ποιότητας Ζωής (Οκτώβριος 2014 – Σεπτέμβριος 2023). Έχει δημοσιεύσει άρθρα στον εβδομαδιαίο και τοπικό τύπο, καθώς και σε sites με πολιτικό & πολιτιστικό περιεχόμενο. Το 2017, εξέδωσε την πρώτη ολοκληρωμένη συγγραφική του δουλειά με τίτλο : «31 Στιγμές στον Χρόνο, Διαδρομές Ορθοδοξίας στο Χαλάνδρι», εκδ. Καλλιγράφος. Το 2022, ακολούθησε το δεύτερο βιβλίο του με τίτλο: «Μιχαήλ Μάνος (1898-1944), Η ζωή, το έργο και η θυσία ενός αληθινού πατριώτη», εκδ. Historical Quest. Σήμερα είναι αιρετός της παράταξης «Αγαπάμε το Χαλάνδρι» και αντιπρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου.
Ειδήσεις από το Χαλάνδρι στο amarysia.gr
