Γράφει η Δρ Στέλλα Μουζακιώτου *
Ιστορικός Τέχνης Ε.Κ.Π.Α.
Μεταδιδακτορικό: «Τέχνη & Τεχνολογία» ΠΑ.Δ.Α.
Επιμελήτρια Εκθέσεων
Tα Χριστούγεννα αποτελούν μια από τις πιο αγαπημένες και ξεχωριστές εορτές παγκοσμίως, εμπνέοντας καλλιτέχνες από διαφορετικές εποχές και πολιτισμούς να δημιουργήσουν έργα που αποτυπώνουν το πνεύμα της αγάπης, της ελπίδας και της γενναιοδωρίας.
Μέσα από την ανάλυση έργων τέχνης, μπορούμε να αναδείξουμε πώς η εορταστική αυτή περίοδος έχει επηρεάσει την τέχνη και πώς τα έργα αυτά μεταφέρουν πολυμορφικά μηνύματα στο θεατή.
Στις 7 Φεβρουαρίου 1497, η καρδιά της πόλης της Φλωρεντίας τυλίχτηκε στις φλόγες καθώς σωροί από έργα τέχνης, βιβλία, καθρέφτες, πλούσια ρούχα και μουσικά όργανα στοιβάζονταν και καίγονταν. Αυτή η φωτιά, γνωστή ως η «Πυρά της Ματαιοδοξίας», ήταν αποτέλεσμα του κηρύγματος του Δομινικανού μοναχού Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, ο οποίος παρακαλούσε τους Φλωρεντινούς πολίτες να θυσιάσουν όλα τα αντικείμενα που θα μπορούσαν να βάλουν σε πειρασμό κάποιον να αμαρτήσει, με στόχο να διορθώσουν τις διεφθαρμένες και μοχθηρές πτυχές της ζωής τους.
Στα κηρύγματά του, ο Σαβοναρόλα προειδοποίησε τους Φλωρεντινούς ότι η Αποκάλυψη πλησίαζε και ισχυρίστηκε ότι η πόλη τους θα μπορούσε να γίνει η Νέα Ιερουσαλήμ (η κατοικία των ευλογημένων στον Ουρανό) αν οι πολίτες απλώς μετανοούσαν. Σε μια πόλη που είχε γίνει γνωστή για τον πλούτο, τη διάνοια και την ομορφιά της, μια τέτοια δημόσια καταστροφή πολύτιμων αντικειμένων αντιπροσώπευε μια τεράστια ανατροπή ή μια δραματική επανεφεύρεση της αστικής τους ταυτότητας.
Ο Σαβοναρόλα επέκρινε ιδιαίτερα τα παγανιστικά και μυθολογικά έργα τέχνης. Ένας από τους πολλούς καλλιτέχνες που ειδικεύονταν σε αυτά ήταν ο Σάντρο Μποτιτσέλι, ίσως περισσότερο γνωστός για τους μυθολογικούς πίνακές του που απεικονίζουν όμορφες ευλύγιστες θεές όπως την «Άνοιξη» και τη «Γέννηση της Αφροδίτης» (τέλη δεκαετίας 1470-αρχές δεκαετίας 1480), ζωγραφισμένους για τα αναγεννησιακά παλάτια και τις βίλες της ελίτ της Φλωρεντίας. Λιγότερο γνωστό είναι το θρησκευτικό του έργο, η λεγόμενη «Μυστική Γέννηση» (1500), αναμφισβήτητα το πιο προσωπικό, περίπλοκο, αινιγματικό και ισχυρό από όλα τα έργα του (ΕΙΚ. 1).
Με την πρώτη ματιά, η «Μυστική Γέννηση» του Μποτιτσέλι αποδίδει την Παναγία να γονατίζει μπροστά στο Βρέφος, συνοδευόμενη από τα ζώα της φάτνης. Ο Ιωσήφ αναπαύεται στα αριστερά, ενώ οι ποιμένες και οι μάγοι πλησιάζουν εκατέρωθεν. Με μια βαθύτερη ανάγνωση όμως, το έργο γίνεται πιο ανησυχητικό και τα «μυστικιστικά» χαρακτηριστικά του έρχονται στο προσκήνιο. Οι μάγοι δεν φέρουν δώρα για το Βρέφος, ίσως υποδηλώνοντας ότι η αφοσίωση είναι η πραγματική τους προσφορά και όχι τα υλικά αγαθά. Τους λείπουν επίσης, τα παραδοσιακά τους στέμματα, φορώντας αντ’ αυτών στεφάνια από ελιά, σύμβολο ειρήνης και ελπίδας. Η Γέννηση δεν λαμβάνει χώρα σε στάβλο αλλά σε μια σπηλιά που συνδέεται περισσότερο με τον τάφο του Χριστού.
Στο κάτω μέρος του έργου, τρεις άγγελοι αγκαλιάζουν ανεξήγητα τρεις άνδρες, φαινομενικά τους σηκώνουν από το έδαφος ύστερα από μια συναισθηματική συντριβή τους, ενώ επτά δαίμονες πίσω τους προσπαθούν να δραπετεύσουν στον κάτω κόσμο (ΕΙΚ. 2).
Στην κορυφή της σύνθεσης, 12 άγγελοι, αιωρούμενοι στον αέρα, χορεύουν σε κύκλο κρατώντας κλαδιά ελιάς και πάνω τους ο ουρανός ανοίγει σε έναν χρυσό θόλο. Το κλειδί για την κατανόηση αυτών των περίεργων συμπεριλήψεων είναι μια επιγραφή, στα ελληνικά (!), στην κορυφή του καμβά, η οποία τονίζει ότι το βαθυστόχαστο έργο της Αποκάλυψης του Ιωάννη -το οποίο προλέγει το τέλος του κόσμου και τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού- αποτελεί την πηγή έμπνευσης του καλλιτέχνη (ΕΙΚ. 3), απεικονίζοντας τη διαφθορά της κοινωνίας που ζει.
Το ζωγραφικό έργο αποτελεί έμμεση αναφορά στην πρόσφατη εισβολή των Γάλλων στην Ιταλία το 1494 και στον φόβο ότι θα λεηλατούσαν την πόλη της Φλωρεντίας. Συνεπώς, το έργο του Μποτιτσέλι δεν είναι καθόλου μια συνηθισμένη Γέννηση, αλλά μια αποκαλυπτική ερμηνεία των σύγχρονων γεγονότων και μια προειδοποίηση ότι αυτός και οι συμπατριώτες του στη Φλωρεντία θα κρίνονταν αυστηρά για την ηθική τους, και αυτό που διακυβευόταν δεν ήταν τίποτα λιγότερο από τις ψυχές τους.
Τελικά, μέσα από την τέχνη, το γεγονός της Θείας Γέννησης μπορεί να μετατραπεί σε μια ευκαιρία για αναστοχασμό, ελπίδα και αγάπη, διαδίδοντας το διαχρονικό μήνυμα ότι η ανθρώπινη ψυχή μπορεί να βρει φωτισμό και ζεστασιά σε κάθε εποχή… όσο σκοτεινή και αν είναι…
* stellamouzak@yahoo.gr
