Εδώ και 15 χρόνια το Μορφωτικό – Εκδοτικό Τμήμα του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Ιωάννης Σ. Λάτσης» παρουσιάζει τα αρχαιολογικά μουσεία της χώρας: π.χ. το Μουσείο Ακροπόλεως, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, κ.α.
Προσωπικά έχω ασχοληθεί με δυο από αυτά τα Μουσεία παλιότερα. Με το Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών του Βασ. Αραβαντινού και σήμερα με το Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα.
Το βιβλίο αυτό είναι ένα πολυτελές λεύκωμα του Γεωργίου Σταϊνχάουερ. Από αυτό θα πάρω κάποια στοιχεία για τη μελέτη, όπως και από άλλα βοηθήματα.
Στην αρχαιότητα, αυτός ο τόπος, o Μαραθώνας είχε τέσσερις δήμους: Μαραθώνας, Οινόη, Τρικόρινθος, Προβάλινθος. Οι 4 αυτοί τόποι αποτελούσαν την τετράπολη. Το όνομα έλαβε μια εκδοχή από το μάραθο και μια άλλη από τον ήρωα Μαραθώνα. Η πιο πιθανή είναι από το φυτό μάραθο που φύεται στον κάμπο του Μαραθώνα. Σημαντικά στοιχεία τα δυο έλη. Έλος Μπρεξίλα και το μεγάλο έλος της παραλίας Σχινιά.
Το έτος 559 π.Χ. ο Κύρος ο Β΄ συνένωσε τις διάφορες φυλές και έβαλε τις βάσεις για τη δημιουργία της Περσικής Αυτοκρατορίας. Δύσκολα μπορούσε να φανταστεί κανείς τις διαστάσεις που θα έπαιρνε στην ευρύτερη περιοχή με την υποταγή λαών και την προσάρτηση εδαφών από τα Βασίλεια των Μήδων, των Λυδών, της Βακτριανής, της Σογδιανής, της Βαβυλώνας, της Αιγύπτου. Ο Δαρείος, ενώ συνέχιζε την τακτική του προκατόχου του, στράφηκε στη βορειανατολική Ινδία και στη συνέχεια στα μικρασιατικά παράλια και στο Αιγαίο. Για τον τόπο αυτό είχε επίλεκτο σώμα που το αποτελούσαν 10.000 πεζοί και ιππείς. Κατά τον Ηρόδοτο, τους βαρβάρους οδηγούσε στο Μαραθώνα ο Ιππίας του Πεισίστρατου. Βάσει ενός ονείρου, θα ανακτούσε την εξουσία και θα πέθαινε γέρος στην Αθήνα. Έτσι λοιπόν το 490 π.Χ. που απειλείτο η Αττική και η ίδια η Αθήνα, η θέση του Μαραθώνα ήταν καθοριστική για την αντιμετώπιση του εχθρού. Ο Ηρόδοτος διηγείται: Ο Ιππίας είχε κάποια ηλικία και τα δόντια κουνιόνταν. Στο Μαραθώνα όταν έφθασε φταρνίστηκε και έβηξε δυνατά, έτσι ένα δόντι του έφυγε και έπεσε στην άμμο, το έψαξε αρκετά και δεν το βρήκε. Καθώς λοιπόν δεν έβρισκε το δόντι, αυτός αναστέναξε και είπε: «Η γη αυτή δεν είναι δική μας και δεν θα μπορέσουμε ποτέ να την κατακτήσουμε. Όσο μέρος από αυτήν μου ανήκει, το κατέχει το δόντι μου».
Το αθηναϊκό στράτευμα εκτείνεται ανάμεσα στα βουνά Κοτρώνη και Αγριελίκι, έτσι ώστε τα βουνά να καλύπτουν τα πλευρά του στρατεύματος. Οι Πέρσες βρίσκονταν απέναντί τους σε απόσταση μόλις ενός χιλιομέτρου, στην παραλία του Μαραθώνα. Δικαιολογείται έτσι η πληροφορία του Ηρόδοτου για την καταδίωξη του αθηναϊκού κέντρου «εις Μεσογαίαν».
Πιο πιθανή φαίνεται παρ΄ όλα αυτά σήμερα η παράταξη των αντιπάλων κάθετα ή καλύτερα λοξά στην παραλία, με τους Αθηναίους να έχουν τα νώτα τους στο Αγριελίκι. Οι Πέρσες βρίσκονταν στην παραλία του Πλάσι.
Οι Αθηναίοι θα έκλειναν το πέρασμα του παραλιακού δρόμου προς Αθήνα ανάμεσα στην παραλία και το Αγριελίκι. Οι Πέρσες θα είχαν ακριβώς πίσω τους το ρέμα του Χάρανδρου και στα μετόπισθεν το στρατόπεδό τους στη νότια άκρη του μεγάλου έλους. Αφού οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς είχαν καταλάβει τις θέσεις τους, περίμεναν την επόμενη κίνηση των Περσών. Ωστόσο οι Αθηναίοι έστειλαν στη Σπάρτη για βοήθεια τον δρομέα Φειδιππίδη. Η Σπάρτη θα έστελνε μια βοήθεια, αλλά λόγω θρησκευτικής γιορτής δεν γινόταν άμεσα. Στο χώρο της μάχης οι Αθηναίοι είχαν διαφωνία αλλά με την ψήφο του πολέμαρχου Καλλίμαχου ψηφίστηκε η επίθεση.
Η μάχη του Μαραθώνα έγινε το μήνα Σεπτέμβρη το 490 π.Χ., η διάρκεια ήταν μια ώρα και έληξε με την νίκη των Αθηναίων και Πλαταιέων. Αθηναίοι έπεσαν 192 ενώ από την πλευρά των Περσών έπεσαν 6.400. Έπεσε ο μεγάλος Καλλίμαχος, από τους στρατηγούς ο Στησίλεως του Θρασύλου και ο Κυναίγειρος του Ευφορίωνος.
Η ταφή των νεκρών Αθηναίων έγινε στο πεδίο της μάχης.
Ο πρώτος που έκανε ανασκαφές ο ήταν ο Schliemann το 1884 αλλά απέτυχε εξαιτίας του νερού που ανέβλυζε στο χώρο της ανασκαφής.
Δεύτερη απόπειρα έγινε το 1890 – 1891 από τον Βαλέριο Στάη. Ξεχωρίζουν λίγα αγγεία για το μέγεθος ή την ποιότητά τους. Σύμφωνα με τον Βαλέριο Στάη, ένα αγγείο περιέχει τα οστά του στρατηγού Καλλίμαχου ή του Στησίλεω, άποψη η οποία μπορεί να βρήκε και άλλους υποστηρικτές αλλά δεν μπορεί να αποδειχθεί. Υποδεικνύει όμως μια διακριτική μεταχείριση του νεκρού.
Οι νεκροί Πέρσες τάφηκαν ομαδικά στο πεδίο της μάχης, εκεί όπου το κτήμα Σκουζέ και σήμερα η εκκλησία Μεσοσπορίτισσα. Ο Γερμανός λοχαγός Eschenburg, τον χειμώνα του 1884 αναφέρει ότι στο αμπέλι ιδιοκτησίας Σκουζέ βρέθηκε ποσότητα από λείψανα οστών άταχτα τοποθετημένα. Λέγεται ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς Πέρσες. Ήταν από τότε καθιερωμένο ο νεκρός να καλύπτεται με χώμα.
Κατά την παράδοση, ο Μιλτιάδης υποσχέθηκε στην Αρτέμιδα Αγροτέρα να θυσιάζουν οι Αθηναίοι προς τιμή της μετά από τη νίκη, τόσες κατσίκες όσοι οι σκοτωμένοι Πέρσες. Επειδή δεν βρέθηκαν τόσες, θυσιάζονταν κάθε χρόνο πεντακόσιες. Την Άρτεμη τίμησαν ακόμη οι Αθηναίοι και με ασημένια τετράδραχμα που έκοψαν μετά τη μάχη.
Στη θέση Βαλαρία ή Πέλγος στο Μαραθώνα πίστευαν οι πάντες ότι ο σημερινός Τύμβος ή Σωρός ήταν το μνήμα των πεσόντων στη μάχη, Αθηναίων & Πλαταιέων.
Σήμερα, μετά τον διαχωρισμό ότι στη θέση της μάχης είναι 192 Αθηναίοι και στη θέση Βρανά όπου και το Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα, έργο του Αρκάδα ομογενή από την Αμερική Ευγένιου Παναγόπουλου, είναι οι τάφοι των Πλαταιέων. Ο Παυσανίας ο περιηγητής μάς πληροφορεί ότι φθάνοντας στο Μαραθώνα δεν υπήρχε ο Τύμβος αλλά συγγενείς και πρόσωπα αυτών που πήραν μέρος στη μάχη και δείπνησαν πλάι στους τάφους.
