Είναι άξιο θαυμασμού το γεγονός ότι οι μεγαλύτερες μορφές της Εκκλησίας του Χριστού παρουσιάστηκαν κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Και είναι γεγονός ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας, εκτός από άριστα θεολογικά συγγράμματα, μας άφησαν και σπουδαία για τη νεότητα εκπαιδευτικά – παιδευτικά έργα. Ιδιαίτερα σ’ αυτόν τον τομέα εργάστηκαν οι εκκλησιαστικοί ταγοί της Ανατολής. Στην εσχατιά της Ευρώπης έχουμε παιδαγωγούς σπουδαίους κατ’ εξοχήν τους Τρεις Ιεράρχες, αυτό το θαμβωτικό σύμβολο της ελληνοχριστιανικής παιδείας, που κατά μοναδικό τρόπο επιχείρησαν τη σύζευξη των ελληνικών και χριστιανικών γραμμάτων και είναι προστάτες αυτών.
Οι τρεις μεγάλοι άνδρες, Βασίλειος ο Μέγας, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, έζησαν κατά τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Θεώρησαν ότι η παιδαγωγική μόρφωση και η γενική κατάρτιση πρέπει να αφορά τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, το ήθος και τη σκέψη του. Βασική λοιπόν προϋπόθεση γι’ αυτούς είναι η ηθικοποίηση του ατόμου με την παιδαγώγησή του. Εφιστούσαν λοιπόν την προσοχή των αρμοδίων της Εκπαίδευσης στην προσεκτική επιλογή του διδακτικού αγαθού (διδακτέα ύλη λέγεται σήμερα, ωσάν τα μαθήματα να είναι υλικά πράγματα, άραγε προς ανοικοδόμηση ή κατεδάφιση του πνεύματος;) και την παρουσία του στους μαθητές με άριστο εκπαιδευτικό λόγο. Στα κείμενα πρέπει να εξαίρεται η ανθρώπινη αρετή και να είναι κατάλληλα για την εκπαίδευση των νέων.
Ωραιότατο είναι το ακόλουθο απόσπασμα του Μεγάλου Βασιλείου, όπου συνοψίζει τις σκέψεις του: «Καθάπερ της ροδονιάς του άνθους δρεψάμενοι τας ακάνθας εκκλίνομεν, ούτω και από των τοιούτων λόγων όσον χρήσιμον καρπωσάμενοι το βλαβερόν φυλαξώμεθα». Μνημείο εκπαιδευτικού λόγου θα παραμείνει στα ελληνικά γράμματα η πραγματεία του «προς τους νέους» με τον τίτλο, «όπως αν εξ ελληνικών γραμμάτων ωφελοίντο λόγων». Δεν παραλείπει να τονίσει πως και η μελέτη των ελληνικών γραμμάτων προγυμνάζει για την κατανόηση της Αγίας Γραφής.
Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, πρώτος στοχαστής της Ευρώπης με τα «εις Εαυτόν» (= εξομολογήσεις, στρέφει τη σκέψη του στο εσωτερικό της ψυχής, γενόμενος ιδρυτής της υπαρξιακής φιλοσοφίας με τον Γρηγόριο τον Νύσσης) αυτοτελή παιδαγωγική μελέτη δεν άφησε, αλλά σε πολλά σημεία των συγγραμμάτων του άπτεται των παιδαγωγικών προβλημάτων. Στον επιτάφιο λόγο του για το θάνατο του φίλου του Μ. Βασιλείου τονίζει χαρακτηριστικά πως η εκπαίδευση είναι το πρώτο των ημετέρων αγαθών. Και δεν εννοεί μόνον τη χριστιανική παιδεία αλλά και την εθνική τη «θύραθεν» λεγόμενη, την οποία πολλοί από τους χριστιανούς δεν γνωρίζουν και απορρίπτουν.
Ο ίδιος ο Γρηγόριος, θέλοντας να καλλιεργήσει στους χριστιανούς αλήθειες χριστιανικές και ηθικές, στιχούργησε ποιήματα εξαιρετικού περιεχομένου και ενδιαφέροντος και σε ευριπίδειο μέτρο θεατρικό έργο (δράμα – μυστήριο) με τίτλο «Ο Χριστός πάσχων», που παιζόταν στη Βασιλεύουσα τότε και αργότερα κατά τους χρόνους του μεσαίωνα στην ενετοκρατούμενη Ελλάδα και το οποίο αμφισβητήθηκε από τον Ντύμπνερ (1846) ως έργο του, ότι γράφτηκε από βυζαντινό λόγιο τον ια’ ή το, ιβ’ αιώνα. Πάντως σ’ αυτό το έργο παρουσιάζονται χριστιανικές αξίες και παιδαγωγικού – διδακτικού περιεχομένου αρετές. Το έργο πριν λίγα χρόνια παρουσιάστηκε από την κεντρική σκηνή του κρατικού μας θεάτρου στην Αθήνα και είχε επιτυχία.
Και τέλος ο Ιωάννης Χρυσόστομος, που η παιδαγωγική του διατριβή με τίτλο «περί κενοδοξίας» και «όπως δει τους γονέας ανατρέφειν τα τέκνα» θεωρείται έργο παντός καιρού˙ όσο ο κόσμος θα υπάρχει και η οικογένεια θα ίσταται. Η σκόνη του χρόνου δεν μπορεί να αφανίσει την επικαιρότητά του. Άξιο παρατήρησης είναι πως ο σεπτός Ιεράρχης θεωρεί ότι η αιτία της επικράτησης του κακού στην παιδεία αποδίδεται στην έλλειψη πρόνοιας και ανεξέλεγκτης ελευθερίας λόγων και πράξεων. Το παιδί είναι προσωπικότητα˙ το καθένα χωριστά αποτελεί δυναμική μονάδα.
