Εθνική συνείδηση & θρησκευτική τέχνη

Γράφει ο Πάνος Σκουρολιάκος,  

Βουλευτής Ανατολικής Αττικής και υπεύθυνος Τομέα Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ

Oι διεργασίες που έχουν να κάνουν με τη δημιουργία μιας εθνικής ταυτότητας δεν αρχίζουν ούτε τελειώνουν σε απόλυτα ορισμένο χρονικά σημείο. Αποτελούν μέρος εξελίξεων αργών, πολύπλοκων και εξαρτώνται από ποικίλους παράγοντες. Βγαίνοντας το έθνος των Ελλήνων χριστιανών (σύμφωνα με το πρώτο σύνταγμα) από την τετρακοσίων ετών σκλαβιά υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία, άντλησε για τη διαμόρφωση της ταυτότητάς του τα στοιχεία εκείνα που το διαφοροποιούσαν από την εξουσία στην οποία ήταν υπόδουλο. Το πιο δυνατό από αυτά ήταν αυτό της πίστης, της θρησκείας. Ήταν δε και ένα από τα πιο δυνατά στοιχεία που σήκωσαν το βάρος της αντίστασης στον κατακτητή καθ’ όλο το διάστημα της σκλαβιάς.

Ποιο ήταν το θρησκευτικό απόθεμα που συντέλεσε στη διαμόρφωση της ταυτότητας του νέου ελληνικού κράτους; Να σημειώσουμε πως η θρησκεία, και εν προκειμένω το δόγμα της Ορθοδοξίας, δεν μορφοποιήθηκε και δεν ολοκληρώθηκε όσον αφορά τα λειτουργικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά του εν καινώ. Άντλησε και αυτή από τον ήδη υπάρχοντα πολιτισμικό πλούτο και εν προκειμένω τον πλούτο των αρχαίων Ελλήνων. Η εσωτερική αρχιτεκτονική του ορθόδοξου ναού, για παράδειγμα, αποτελεί αντίγραφο της σκηνογραφικής όψης του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, από το οποίο δανείστηκε, εκτός των άλλων, και παραστατικά στοιχεία όπως στις τελετές του Σταυρού, της Αποκαθήλωσης και της Ανάστασης.

Ο θαυμασμός προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό που έτρεφαν μεγάλοι πατέρες και ιεράρχες της εκκλησίας κατά τη βυζαντινή περίοδο, και μάλιστα μετά τον τέταρτο αιώνα, έστρεψε αποφασιστικά την εκκλησία στο να αναζητήσει αισθητικά πρότυπα και λύσεις από την αρχαιότητα. Έπαιρνε όμως από εκεί ό,τι ακριβώς είχε ανάγκη. Η χριστιανική αντίληψη ότι πρέπει κανείς να επιζητεί μόνο τα απολύτως αναγκαία, αυτά μόνο που υπηρετούν την πίστη και την άσκηση των καθηκόντων που αυτή προβλέπει, οδήγησε σημαντικούς ιεράρχες, όπως τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, να θεωρεί «ματαιοπονία» και «κακοτεχνία» κάθε τέχνη που δεν υπηρετεί τη λατρευτική ζωή. Η ζωγραφική έχει νόημα (και σκοπό) μόνο όταν υπηρετεί το θείο. Εδώ λοιπόν «αγιάζεται» η αγιογραφία. Ο μαθητής μάλιστα του Χρυσόστομου Ισίδωρος Πηλουσιώτης φτάνει ακόμα πιο μακριά. Κατακρίνει την υπερβολική διακόσμηση των ναών και εγκαλεί επισκόπους για την επιλογή τους στη ναοδομία και στον καλλωπισμό της.

Η κουλτούρα της Εκκλησίας επηρέασε το γένος μας λοιπόν και μέσα από τη ζωή του νέου ελληνικού κράτους. Η εκκλησιαστική τέχνη, περνώντας πολλά στάδια εξέλιξης και ανάπτυξης, διαμόρφωσε την αισθητική των θρησκευόμενων αλλά και μη θρησκευόμενων πολιτών. Στην αρχή αυθόρμητα και ως λαϊκή επιλογή. Μετέπειτα ως επίσημο κρατικό δόγμα, με ό,τι συνεπάγεται αυτό, και στη συνέχεια και με το υλικό που προσέφεραν λόγιοι δημιουργοί που επηρεάστηκαν από την εκκλησιαστική τέχνη και την ενσωμάτωσαν στο έργο τους. Τρανό παράδειγμα, ο ζωγράφος, αγιογράφος και συγγραφέας Φώτης Κόντογλου. Αφήνοντας πίσω του τις διάσημες σχολές της εποχής του, όπως του Παρισιού, όπου έζησε για ένα διάστημα, ή του Μονάχου, στρέφει το βλέμμα του στη βυζαντινή ζωγραφική, μελετώντας τη στο Άγιο Όρος. Σπουδαίος αγιογράφος, μπόλιασε τις θρησκευτικές εικόνες με τη δύναμη της «εγκόσμιας ζωγραφικής». Όμως και στη μουσική και σε όλο το φάσμα των τεχνών, η επήρεια της εκκλησιαστικής τέχνης στον σύγχρονο πολιτισμό μας είναι ζωντανή και σημαντική.

Στον βαθμό που οι τέχνες συμβάλλουν στη δημιουργία της εθνικής ταυτότητας, η τέχνη που γεννήθηκε και διακονήθηκε μέσα στην Εκκλησία, αναντίρρητα έχει συμβάλει στη μορφοποίηση αυτής της ταυτότητας, όσο μας αφορά ως έθνος και ως κρατική οντότητα. Αναμφισβήτητα συμβάλλουν σε αυτή τη διαδικασία και πολλοί άλλοι παράγοντες. Όμως η τέχνη, και εν προκειμένω η εκκλησιαστική, δεν μπορούσε παρά να επηρεάσει βαθύτατα τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Υπάρχει στη ρίζα των δημιουργιών της σύγχρονης Ελλάδας και δίνει καρπούς άλλοτε ολοφάνερα αναγνώσιμους και άλλοτε επιμελώς κρυμμένους.