Γράφει η Πέγκη Φαράντου, ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ – ΖΩΓΡΑΦΟΣ
www.pegifarandos.gr
Στη μέση μιας πλατείας, ένας μεγάλος πλάτανος, που τα καλοκαίρια τη σκεπάζει ολόκληρη με μεγάλα φύλλα. Κάτω από τον ίσκιο του, καρέκλες και μικρά τραπέζια. Σε ένα τραπέζι δυο άντρες παίζουν τάβλι. Τα ζάρια αλλάζουν χέρια κάνοντας χαρακτηριστικό ήχο. Δίπλα από το ξύλινο τάβλι δύο γυάλινα ποτήρια με ούζο και ένας μικρός μεζές. Κάπου αλλού, κοντά σε θάλασσα, οι καρέκλες βαμμένες γαλάζιες κάτω από μια μουριά. Εικόνες Ελλάδας που συχνά απεικονίζονταν σε καρτ-ποστάλ που έγραφαν Greece.
Με τον όρο καφενείο, η ελληνική γλώσσα ορίζει τον χώρο εκείνο που μπορεί κάποιος να καθίσει και να πιει καφέ. Τέτοια καταστήματα βλέπουμε πολλά στον κόσμο και ακολουθούν τα πολιτιστικά στοιχεία κάθε λαού. Κάποια χαρακτηριστικά του ελληνικού καφενείου όμως μας κάνουν να στέψουμε την προσοχή μας σε αυτό. Τα χαρακτηριστικά αυτά εμφανίζονται εδώ για να καλύψουν τις ανάγκες των Ελλήνων για εξωστρέφεια, κοινωνικότητα, φιλοξενία και διάλογο.
Τα ελληνικά καφενεία είχαν ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά· ως χώροι ήταν χώροι ανοιχτοί και ενιαίοι. Δεν είχαν σκοπό να κλείσουν τον άνθρωπο μέσα. Συνήθως μεγάλες τζαμαρίες δημιουργούσαν την αίσθηση ότι ο εσωτερικός χώρος γίνεται ένα με τον εξωτερικό. Τα παράθυρα ή οι τζαμαρίες πάντα ανοιχτά στον έξω κόσμο και στο φως. Ο εξωτερικός χώρος, μια αυλή, ένα πεζοδρόμιο, ένας κήπος, ένα πέρασμα. Κοντά στην πλατεία του χωριού, περιμετρικά από ένα δέντρο, που τις ζεστές μέρες δημιουργούσε σκιά. Στο κέντρο μιας αγοράς, δίπλα σε μια εκκλησία. Το καφενείο δεν ήταν χώρος κρυμμένος από την καθημερινή ζωή του χωριού ή της πόλης, ήταν χώρος φανερός. Οι άνθρωποι πήγαιναν να πιούν τον καφέ τους με σκοπό να βγουν έξω, να δουν κόσμο και να μιλήσουν. Ο καφές στο καφενείο δεν ήταν αυτοσκοπός για τον Έλληνα, αλλά αφορμή για αλληλεπίδραση με τον κόσμο.
Το ελληνικό καφενείο ήταν χώρος ενιαίος με άνοιγμα προς τα έξω. Δεν υπήρχαν διαχωριστικά ανάμεσα στα τραπέζια. Τραπέζια και καρέκλες βρίσκονταν σε έναν χώρο που δεν είχε οριοθέτηση. Μικρά τραπέζια, αρκετά στο να φιλοξενούν έναν ελληνικό καφέ, ένα ποτήρι νερό ή και μια πορτοκαλάδα. Οι καρέκλες συνήθως ξύλινες, με μια χοντρή πλέξη από ψάθα. Αυτά τα χαρακτηριστικά συνέβαλλαν στην επικοινωνία των ανθρώπων. Εύκολα έπαιρνε κάποιος την καρέκλα του και καθόταν με τη διπλανή παρέα ή την έστρεφε απλά προς αυτή. Δεν υπήρχε οριοθέτηση από τον ίδιο τον χώρο, δεν υπήρχαν όρια και στην αλληλεπίδραση των ανθρώπων. Όλοι βρίσκονταν στον ίδιο χώρο και κατά επέκταση στην ίδια παρέα, ανεξάρτητα από συμπάθειες ή αντιπάθειες.
Η συζήτηση εύκολα έπαιρνε διάσταση και τελικά τους αφορούσε όλους. Είναι συνηθισμένη η εικόνα των Ελλήνων να μιλούν δυνατά για την πολιτική και τις ομάδες ποδοσφαίρου και να ακολουθούν τσακωμοί ή κεράσματα. Δεν είχε καμία σημασία αν οι άνθρωποι γνωρίζονταν από πριν, στο καφενείο όλοι μιλούσαν με όλους. Από τη στιγμή που κάποιος έπαιρνε μια καρέκλα και καθόταν, ήταν αυτομάτως μέρος μιας παρέας. Ο σκοπός αυτής της παρέας ήταν απλά η συζήτηση. Αυτό που συχνά λεγόταν «για να περάσει η ώρα». Πολλές είναι οι φορές που το καφενείο ως τόπος συνάντησης εμφανίζεται να αποκτά ιδιαίτερο χαρακτήρα, έτσι έχουμε καφενεία που απετέλεσαν σημαντικούς τόπους συνάντησης λογοτεχνικών κύκλων, καλλιτεχνικών, πολιτικών, τόποι σκέψης και διαλόγου.
Ιδιαίτερη θέση στο καφενείο είχε και ο καφετζής, ο ιδιοκτήτης του καφενείου που άλλοτε ήταν άντρας ή γυναίκα. Ο καφετζής ήταν άνθρωπος κοινωνικός και ευγενής, γνώριζε τα νέα της κοινωνίας και συνήθως είχε απαντήσεις σε ερωτήσεις όπως «για ποιόν χτυπάει η καμπάνα, ποιος πέθανε;». Γνώριζε τους πελάτες με τα μικρά τους ονόματα και μπορούσε να ετοιμάσει τον καφέ όταν η παραγγελία ήταν απλά η φράση, «τα γνωστά». Ο ρόλος του καφετζή συχνά ήταν αυτός του διαιτητή, όταν οι διενέξεις ήταν έντονες. Όταν το καφενείο είχε γυναίκα, αυτή έπρεπε να είναι δυναμική και να ακούγεται ο λόγος της όταν οι τόνοι ανέβαιναν. Έπρεπε επίσης να έχει βρει έναν τρόπο να εξισορροπήσει τη θηλυκή της πλευρά σε έναν κατά το πλείστον ανδροκρατούμενο χώρο. Πολλές ήταν οι γυναίκες που κράτησαν καφενεία στην ελληνική πόλη ή επαρχία και μάλιστα σε δύσκολες εποχές, έχοντας σημαντική θέση στην κοινωνία. Οι παλιές ασπρόμαυρες ταινίες είναι μια σημαντική καταγραφή τέτοιων ρόλων στην κοινωνία. Ο ρόλος της καφετζούς είναι πολυδιάστατος όπως και αυτός του καφενείου.
Σήμερα τα καφενεία έχουν αλλάξει. Το καφενείο άλλαξε, όχι μόνο όνομα αλλά και ύφος. Το καφενείο έγινε εσωστρεφές και απέκτησε οριοθέτηση. Παρότι τα καθίσματα μιας καφετέριας είναι πια πολύ περισσότερα και χωρούν περισσότερους ανθρώπους, έχουν συνήθως τέτοια θέση στον χώρο ούτως ώστε να μη μετακινούνται. Οι μικρές ξύλινες καρέκλες αντικαταστάθηκαν με μαλακές πολυθρόνες ή μεγαλύτερες θέσεις καθισμάτων. Οι άνθρωποι κάθονται πολύ κοντά μεταξύ τους γιατί οι χώροι αποβλέπουν στην περισσότερη πελατεία αλλά οι άνθρωποι δεν θα μιλήσουν ποτέ μεταξύ τους. Η αισθητική των νέων αυτών επέλεξε πιο κλειστούς χώρους με πιο σκούρα χρώματα. Συνήθως από τα σύγχρονα ηχοσυστήματα ακούγεται δυνατή μουσική που δυσκολεύει τη λεκτική επικοινωνία. Να θυμηθούμε εδώ την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, όταν εμφανίστηκαν στην Αμερική οι ντισκοτέκ όπου οι άνθρωποι λικνίζονταν κάτω από τα πρωτοεμφανιζόμενα φωτορυθμικά στα πολλά ντεσιμπέλ της μουσικής. Καθόλου τυχαία δεν ήταν η εμφάνιση του νέου αυτού τρόπου διασκέδασης ο οποίος εμφανίστηκε για να διασπάσει τον συνδικαλισμό των εργαζομένων. Έτσι, ενώ οι άνθρωποι συναντιούνταν και συζητούσαν για τις ανάγκες τις ζωής τους, αλλάζοντας η μόδα στον χώρο εστίασης έπαψαν να συζητούν γιατί δεν μπορούσαν πια λόγω της έντασης του ήχου.
Πολλά άλλαξαν. Τα μικρά καφενεδάκια δίπλα στη θάλασσα με τα χάρτινα τραπεζομάντιλα που τα συγκρατούσε ένα μεγάλο λάστιχο με τις ξύλινες καρέκλες πάνω στα βότσαλα, χάνονται. Στη θέση τους τεράστιες ταμπέλες, ομπρέλες και ξαπλώστρες. Αλλού μεγάλες πολυθρόνες, η μια δίπλα στην άλλη. Πολλά άλλαξαν και άλλαξαν μαζί τους και οι άνθρωποι…
Το ελληνικό καφενείο με τα χαρακτηριστικά που αυτό έχει είναι ένας τόπος με ιδιαίτερη σημασία για τον άνθρωπο και τις κοινωνικές του σχέσεις. Οι σύγχρονες έρευνες τις ψυχολογίας καλούν τον άνθρωπο να βγαίνει, να αναπτύσσει κοινωνικές σχέσεις, να αποκτά ενδιαφέροντα, τόσο στις μικρές ηλικίες όσο και στις μεγαλύτερες. Η ελληνική κοινωνία όλα αυτά τα είχε κάποτε μέσα στην καθημερινότητά της, όπως είχε και την εξωστρέφεια, τη φιλοξενία και τον διάλογο. Πολλές φορές η πρόοδος επιτυγχάνεται με το να στρέψουμε το βλέμμα μας προς τα πίσω και να κρατήσουμε όλα αυτά τα στοιχεία που αξίζουν. Ένα από αυτά είναι και το Ελληνικό καφενείο.
