Στα χωριά της Κάτω Ιταλίας και τις προφορικές ελληνικές διαλέκτους αναφέρεται η δημοτική σύμβουλος της Νέας Ερυθραίας Ελευθερία Ρούσσου στο άρθρο της, στο οποίο αναφέρονται τα εξής:
«Σε εννέα χωριά της Απουλίας και πέντε της Καλαβρίας βρίσκεται μια Ελλάδα ξεχασμένη, με τη πιο γλυκιά, τη πιο τραγουδιστή γλώσσα που μιλήθηκε ποτέ, τα “γκρίκο” ή “γκρεκάνικα”, ένα κράμα ελληνικών και ιταλικών.
Από έρευνα του Ευρωπαϊκού Γραφείου, για τις “λιγότερο χρησιμοποιούμενες γλώσσες” προκύπτει, ότι περίπου 10 χιλιάδες άτομα μιλούν ακόμα αυτή τη διάλεκτο στα ελληνόφωνα χωριά των δύο αυτών περιοχών.
Ο μεγάλος γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις, “πατέρας της γλωσσικής επιστήμης στην Ελλάδα”, έχοντας εντοπίσει κοινά στοιχεία ανάμεσα στη δωρική διάλεκτο και στα γκρεκάνικα, κατέληξε στο συμπέρασμα της γλωσσικής συνέχειας. Άλλοι συνάδελφοι του υποστηρίζουν τη βυζαντινή προέλευση των ελληνόφωνων και κάποιοι άλλοι, ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου ανάμεσα δηλαδή, υπήρχε ένας αρχικός πυρήνας, ο οποίος ενισχύθηκε στα βυζαντινά χρόνια. Σύμφωνα με αποδεκτές θεωρίες, οι ελληνόφωνοι της Νότιας Ιταλίας, εγκαταστάθηκαν στη περιοχή τον 8ο π.χ. αιώνα. Σπουδαίες πόλεις, όπως ο Κρότωνας, το Ιππώνιο, η Σύβαρις, το Ρήγιο, οι Επιζεφύριοι Λοκροί κ.α γνώρισαν περιόδους πλούτου, ισχύος και άνθησης. Η Καλαβρία υπήρξε για περίπου χίλια χρόνια σημαντικό κέντρο του ελληνισμού.
Οι απόγονοι αυτών των πρώτων μεταναστών καταφέρνουν, έως σήμερα, να κρατήσουν ζωντανά κάποια στοιχεία που ορίζουν την ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα των Ελλήνων. Με ποιο τρόπο; Με ελληνικές επιγραφές στους δρόμους, τη γκρεκάνικη διάλεκτο, τα υπέροχα τραγούδια, τα οποία μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, με συλλόγους, το Ινστιτούτο Ελληνοφώνων Σπουδών, διάφορες θεατρικές παραστάσεις κτλ.
Ο κίνδυνος, ωστόσο, της εξαφάνισης είναι υπαρκτός. Ο πληθυσμός στα ελληνόφωνα (Καλημέρα, Μορτάνο, Καστριανάτο, Γκαλλιτσιανό, Μπόβα, Ροκαφόρτε ντελ Γκρέκο κ.α) μειώνεται συνεχώς. Το επίσημο ελληνικό κράτος, ύστερα από μια μακρά περίοδο αδιαφορίας για τα προβλήματα τους, άρχισε να δραστηριοποιείται. Τα τελευταία χρόνια, σε ύστατη κινητοποίηση για τη διάσωση της γλώσσας. Το σύνολο όμως σχεδόν των νέων-δυστυχώς-μετακινείται από τα ορεινά χωριά, προς τα παράλια ή το Βορρά, στη προσπάθεια να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια, στην αναζήτηση καλλίτερης ζωής… Τα γκρεκάνικα και οι παραδόσεις που διατηρήθηκαν για αιώνες, δεν πρέπει να χαθούν!
Ιδιαίτερα γνωστή και αγαπητή είναι η μουσική τους παράδοση.
Νανουρίσματα, μοιρολόγια, τραγούδια της δουλειάς, της αγάπης, της ξενιτειάς. Τραγουδιούνται με δύο αλλά και περισσότερες φωνές, με συνοδεία κιθάρας, ακορντεόν και διάφορων τοπικών οργάνων.
Συναρπαστικό το οδοιπορικό στη Μεγάλη Ελλάδα…
Ερευνητές ονομάζουν τους λιγοστούς ελληνόφωνους κατοίκους… “ανίψια του Ομήρου” και τους θεωρούν… αρχαιολογικά ίχνη μεγάλης αξίας.!
Οι προφορικές ελληνικές διάλεκτοι, που επιμένουν σε πείσμα του χρόνου να διατηρούνται, αποτελούν τα αδιάψευστα κριτήρια του ιστορικού μας βάθους και της συνεχούς ελληνικής πολιτιστικής παρουσίας στη Μεγάλη Ελλάδα, τη Μagna Grecia… της Νότιας Ιταλίας.
