Από τον άνθρωπο προς την Αρχή του Φωτός
Ίσως ουδείς άλλος ζωγράφος απέδωσε, «είδε» τόσο συνταρακτικά, στο πρόσωπο και στο σώμα του ανθρώπου τα συμβαίνοντα στην ψυχή του. Ιδιαίτερα από μια εικόνα της συλλογής Σταύρου Νιάρχου –είχε εκτεθεί αρχές της δεκαετίας του ’60 στο Ζάππειο– μένει δια βίου αξέχαστη η ιερή μορφή του Ιησού με τον ακάνθινο στέφανο και τα απερίγραπτης οδύνης δακρυσμένα μάτια. Στο Ρωσικό Ερμιτάζ «Οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος», απλός και μειλίχιος ο πρώτος, στοχαστικός ο δεύτερος, αποτελούν δοκίμια «ψυχολογικής μελέτης», σύμφωνα με το συγγραφέα του οικείου καταλόγου. Υπέροχος και ως προσωπογράφος, κυρίως ανδρών, ο Δομήνικος, είναι εξαίρετος και στις εκφράσεις των προσώπων που πληρούν τους μεγάλους του πίνακες, χωρίς να απουσιάζει η Παναγία-Μητέρα, με κορύφωση της παρουσίας της στην «Προσκύνηση των Ποιμένων», του 1614, λουσμένης στο φως που εκπέμπει το Θείο Βρέφος από το κέντρο της σύνθεσης –της σχεδόν τελευταίας εκ βαθέων ομιλίας του μεγάλου δημιουργού. Επίσης παρουσιάζει στο έργο του γυναίκες αγιασμένες αλλά και τη μετανοούσα Μαγδαληνή καθώς και ορισμένες άλλες γυναικείες μορφές.
Παράλληλα τα χέρια ποτέ δεν αναδείχτηκαν ζωγραφικά ως προβολές του λόγου, όσο στον κόσμο του «διανοούμενου» Θεοτοκόπουλου. Ο Μάνος Στεφανίδης παρατηρεί σε επιφυλλίδα του: «…διάφορες λεπτομέρειες είναι άκρως διαφωτιστικές· όπως αίφνης ο τρόπος με τον οποίον αποδίδει τα χέρια που χειρονομούν σαν φτερούγες, ενώ τα μακριά τους δάχτυλα είναι έτοιμα να συλλαβίσουν μουσικές στο κλειδοκύμβαλο των Αγγέλων.
Τα χέρια του λοιπόν είναι προβολές της διαλεκτικής: μιλάνε, επιχειρηματολογούν, αντιδρούν, υποτάσσονται, αμφισβητούν, παραδίδονται. Είναι εικόνες του argumentum και της eloquentia». Εικόνες της απόδειξης και της ευγλωττίας.
Γενικότερα τις βιβλικές μορφές του Θεοτοκόπουλου διακρίνει η ιδιόμορφη πνευματικότητα της βυζαντινής αγιογραφίας. Πέραν αυτού, στο έργο του υποβάλλει όχι μόνο το εικαστικό κάλλος, αλλά περισσότερο ο εσωτερικός αγώνας του «ζωγράφου – φιλοσόφου» να αντικρίσει, με τη δύναμη της τέχνης, την «άυλον φωτοδοσίαν», της οποίας αντικατοπτρισμός είναι το υλικό φως. «Ήταν το φως το αληθινό, που φωτίζει τον άνθρωπο…», διαβάζουμε στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (Α΄ 29). Οι μορφές των πινάκων «Η Ανάληψη της Θεοτόκου» ή, «Η Ταφή του κόντε του Οργκάθ» μεταρσιώνονται, από τη γη ανέρχονται στο δεύτερο επίπεδο της σύνθεσης, στην υπερβατική σφαίρα. Βλέπουμε την επιδίωξη σύνδεσης της ύλης με το πνεύμα, την εικονογραφημένη τάση του ορατού προς το Αόρατο. Η παιδεία του Θεοτοκόπουλου εικονίζει σε έργα του το Κάτω και το Επάνω, που υπάρχουν στη φιλοσοφία από την εποχή του Πλάτωνα αλλά και στη χριστιανική θρησκεία.
Επιλογικά…
Ο Κρητικός Νίκος Καζαντζάκης, κατά τη δύση του, κάνει «Αναφορά στον Γκρέκο», γνωστοποιώντας στο μεγάλο πρόγονο όσα έζησε αλλά και από εκείνον έλαβε: «…Εσύ πήγαινες μπροστά κι εγώ σε ακολουθούσα· εσύ μ’ έμαθες πως Η ΜΕΣΑ ΜΑΣ ΦΛΟΓΑ, αντίθετα με τη φύση της σάρκας, μπορεί όλο και να φουντώνει με τα χρόνια…».
Ο Κρητικός Δομήνικος με τη ζωγραφική του και ο Ισπανός συνομήλικός του Μιγκέλ Ντε Θερβάντες ιστορώντας τον διαιώνιο Δον Κιχότη, δια της δημιουργικής φλόγας τους έδειξαν όψεις της ελληνικής και της ιβηρικής ψυχής. Και πολύ περισσότερο: αποκάλυψαν πτυχές γενικά του εσωτερικού ανθρώπου.
Από τη Βιβλιογραφία:
Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα, El Greco, ο Έλληνας. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, 1999.
Μανώλης Χατζηδάκης, Απόσπασμα από το βιβλίο του «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης».Τεύχος ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ, Εφημ. ΤΑ ΝΕΑ (2007;)
Κατερίνα Σπετσιέρη – Beschi, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Από το ομώνυμο ημερολόγιο της Εθνικής Τράπεζας, με φωτογραφίες έργων του Γκρέκο.
Δημήτριος Βικέλας, α) Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και β) Πάλιν περί Θεοτοκόπουλου, Άπαντα, τόμος Η’, Επιμέλεια Άλκη Αγγέλου, ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣ ΔΙΑΔΟΣΙΝ ΩΦΕΛΙΜΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, 1997.
Στέφαν Άντρες, Ο Γκρέκο Ζωγραφίζει τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή. Μτφρ. Χ.Ε. Μαραβέλιας, THE ATHENS REVIEW OF BOOKS, 2013.
Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Κεφ. 61ο της Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Ειδική έκδοση για την Εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, τόμος 6ος, 2010.
Μάνος Στεφανίδης, Για την Εικόνα του Αόρατου, Εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 8-12-2007.
