Αδιάψευστος δείκτης της δύναμης της λογοτεχνίας είναι το γεγονός ότι ο λόγος των ποιητών σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου κι αν βρίσκονται οι ίδιοι επεκτείνεται παντού και ενώνει τους ανθρώπους με τις αναλλοίωτες αρχές του πνεύματος και της ηθικής. Προς την κατεύθυνση αυτή, στην πλειάδα των πνευματικών ανθρώπων που έγιναν κήρυκες της διεθνοποίησης της φαντασίας και με τα έργα τους άνοιξαν δρόμους για την καρποφορία παγκόσμιων αγαθοποιών ιδεών, εξέχουσα θέση κατέχει ο πολύτροπος και πολυφωνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς. Η ανίχνευση των φάσεων της δημιουργίας του, έστω και ακροθιγώς, επιβεβαιώνει την άποψη ότι η ποίηση υπερβαίνει τα όρια του χώρου και του χρόνου και είναι υπεράνω των πατρίδων, αφού η Ποίηση είναι η ίδια η ζωή. Εξάλλου και ο ίδιος ο ποιητής με τον υψηλό φιλοσοφικό στοχασμό του παρακολουθεί στα σονέτα του «Πατρίδες» τις φυσικές και πνευματικές του πατρίδες, τις περιοχές όπου το πνεύμα του δοκιμάστηκε και εμπλουτίστηκε για να ξαναγυρίσει τέλος στην Ψυχή, στην έσχατη πατρίδα. Η Ψυχή του ποιητή είναι η λύρα, η ποίηση, η πρώτη αλήθεια και βασική πραγματικότητα, η οποία είναι αθάνατη, όπως και η ψυχή.
Στην εποχή μας κατά την οποία η κοινωνία ταλανίζεται από μια ανησυχητική κρίση αξιών και ο άνθρωπος νιώθει μετέωρος αναζητώντας ερείσματα για να συνθέσει το νοηματικό περιεχόμενο της ζωής του, αδιαμφισβήτητη είναι η επικαιρότητα του Κωστή Παλαμά με το παράγγελμά του: «Τα σκολειά χτίστε!».
Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα, μεγάλα,
γερά, θεμελιωμένα από της χώρας
ακάθαρτης, πολύβοης, αρρωστιάρας
μακριά μακριά τ’ ανήλιαγα σοκάκια,
τα σκολειά χτίστε!
……………….
κι ο δάσκαλος, ποιητής, και τα βιβλία
να είναι σαν κρίνα.
Πρόκειται για μια εντολή μορφωτικής αναγέννησης, η οποία δεν μπορεί να αφήσει ασυγκίνητους αρχικά τους διδάσκοντες και γενικότερα όλους τους αρμόδιους παράγοντες που έχουν επιφορτισθεί με το ιερό χρέος της διαπαιδαγώγησης των νέων ανθρώπων. Ας οραματιστούμε, λοιπόν, κι εμείς, όπως ο ποιητής, δασκάλους εμπνευσμένους και δημιουργικούς, που θα φωτίσουν τις νέες γενιές με το φως της Γνώσης και της Αλήθειας, ώστε στους κόλπους των σχολείων να προετοιμάζεται η εδραίωση της αγάπης και της ειρήνης στον κόσμο.
Ο Παλαμάς αφήνει επίσης την εντολή στις νέες γενιές να συνεχίσουν το έργο του πνευματικού διαφωτισμού, όπως φαίνεται και στο ποίημα «Πατέρες», όταν διερωτάται «Κι εγώ ποιος είμαι;».
…Όρθρος θαμπός χρυσής αυγής καθάριας,
ή κάποιο ανάδομα στερνό
στο σβήσιμο μιας φλόγας;
Ο ποιητής προβλέπει στο πέρασμα του χρόνου τον απόγονο, τον κληρονόμο της λυρικής του φωνής, τον πνευματικό άνθρωπο που παίρνοντας φως από τον «Θαμπόν όρθρο χρυσής αυγής καθάριας» θα εργαστεί για τον πνευματικό διαφωτισμό της ανθρωπότητας.
Ο βαθυστόχαστος όμως ποιητής όσο κι αν προτρέπει τον αναγνώστη του να γίνει κατακτητής της ζωής και άνθρωπος της δράσης, ο ίδιος γνωρίζει επίσης ότι όσο εισέρχεται πιο βαθιά στη θαμπά φωτισμένη σπηλιά της γνώσης, τόσο αισθάνεται πως απομακρύνεται από τη χαρά αυτού του κόσμου. Έτσι στο ποίημα «Το πανηγύρι στα σπάρτα» εκφράζεται η ανικανοποίητη επιθυμία του ανθρώπου που αγναντεύει την ομορφιά, αλλά βρίσκεται μακριά από το λαμπερό συμπόσιο της ζωής. Αυτή είναι η μοίρα του ευαίσθητου ανθρώπου, του ποιητή.
Αλλά μέσα στο δυαδισμό του Παλαμά ανάμεσα στην έντονη δράση και την απόμερη ζωή, την άρνηση και τη θέση υπάρχει ένας κεντρικός πυρήνας που συμφιλιώνει τις αντιθέσεις και συνθέτει αρμονικά το νόημα της τέχνης. Έτσι κάθε ιστορία στην ποίησή του έχει τη μορφή μιας ενιαίας ηθικής πράξης που περνά από την τιμωρία στην κάθαρση και τελικά στη λύτρωση. Στο σημείο αυτό δεν είναι δυνατόν να μην θυμηθούμε και τα δύο άρθρα του για δύο πρόσωπα σύμβολα της Δαντικής Κόλασης. Το ένα άρθρο για την Φραντζέσκα από το Ρίμινι και το άλλο για τον Οδυσσέα, όπου ο Παλαμάς με την οξυδέρκεια του κριτικού και την ακριβολογία του φιλόλογου επιστήμονα αναλύει τον τρόπο με τον οποίο διεκτραγωδεί ο Δάντης τη μεταθανάτια τιμωρία στη Θεία Κωμωδία.
Βέβαια όπως επισημαίνει και ο ίδιος ο Παλαμάς στην Ποιητική του: «ο Λυρισμός πλέκει συντροφιά με τον διασυρμό», όπως και στον Αρχίλοχο, στον οποίο αναφέρεται στα «Σατιρικά Γυμνάσματα»:
Στο ’να χέρι την απολλώνια λύρα
και στ’ άλλο τ’ ουρανού τ’ αστροπελέκι.
Έτσι στη σάτιρα του Παλαμά το στοιχείο που κυριαρχεί είναι ο πόνος, η αγωνία, ο πικρός σαρκασμός, με σκοπό μέσα από την άσκηση πολεμικής ενάντια σε κάθε διαφθορά να ευαισθητοποιήσει τον άνθρωπο και να τον ενεργοποιήσει για να βγει από την αδιαφορία και να σωθεί από την περαιτέρω κατάπτωση.
Ας αφουγκραστούμε, λοιπόν, έστω και για λίγο, μέσα στον καταιγισμό των μηνυμάτων της πολύβουης εποχής μας, τα παραγγέλματα του μεγάλου ποιητή και ας στοχαστούμε πάνω στον δικό του ορισμό: «η ποίηση είναι ο λόγος που πάει να γίνει τραγούδι» εμπλουτίζοντας με λυρισμό όλες τις όψεις της καθημερινής μας πραγματικότητας, ώστε να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα σύμφωνα με τη δική μας πνευματική τοποθέτηση αξιοποιώντας τις συναισθηματικές και αντιληπτικές μας δυνάμεις.
Δήμητρα Ράπτη
Απόφοιτος Ιταλικής Φιλολογίας και Τελειόφοιτος τμήματος Φιλοσοφίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Λέκτορας Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης του τμήματος Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας
