Από τον Άγγελο Πολύδωρο
Ο πόλεμος δεν είναι κάτι καινούργιο στην ιστορία του ανθρώπου. Ούτε στην ιστορία του κινηματογράφου. Αποτελεί μια προγονική πτυχή της ανθρώπινης φύσης και ταυτόχρονα είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων κοινωνικο-πολιτικών, πολιτισμικών και άλλων συνθηκών. Το ότι αποτελεί προγονική πτυχή της ανθρώπινης φύσης, από κινηματογραφική άποψη το είδαμε στο φιλμ του Ζαν Ζακ Ανό «Πόλεμος για τη φωτιά» (Quest for fire, 1981), όπως εύστοχα τιτλοφορήθηκε στα Ελληνικά η αναζήτηση της φωτιάς από τους πρωτόγονους. Έμμεσα δε, υπήρξε και στο εμβληματικό φιλμ «2001: Οδύσσεια του διαστήματος» (2001: A Space Odyssey, 1968) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, όταν οι πρόγονοι του ανθρώπου -στην εισαγωγή του φιλμ- σηκώθηκαν στα δύο πόδια και κρατώντας ως όπλα τα οστά άλλων ζώων, πολέμησαν για το νερό.
Πολύ καιρό πριν από αυτές τις δύο ταινίες (αλλά και μετά από αυτές) γυρίστηκαν ουκ ολίγες «πολεμικές», εμπνευσμένες από την ανθρώπινη ιστορία ή «πολεμικές μυθοπλασίας», με σκοπό να αναδείξουν τη ματαιότητα του πολέμου και τα δεινά που επιφέρει σε χαμένους αλλά και κερδισμένους από αυτόν.
Έχω επιλέξει δώδεκα από το είδος αυτό, που μου άρεσαν περισσότερο και τις παραθέτω με χρονολογική σειρά.
Σταυροί στο Μέτωπο – Paths of Glory (1957)
Το αριστούργημα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ γύρω από τη ματαιότητα του πολέμου, μέσα από τα διλήμματα των αξιωματικών της πρώτης γραμμής, που έχουν να επιλέξουν μεταξύ του πατριωτισμού και της προσωπικής τους ανέλιξης στη στρατιωτική ιεραρχία. Ο φακός του Κιούμπρικ αιχμαλωτίζει ωμά τη φρίκη του πολέμου με την αριστοτεχνική χρήση του travelling μέσα στα χαρακώματα και ο Τζορτζ Μακ Κρίντι με τον Κερκ Ντάγκλας, μαγνητίζουν με τις ερμηνείες τους: ο πρώτος, ως παράφρων και φιλόδοξος στρατηγός που υπολογίζει σε ποσοστά τις απώλειές του αδιαφορώντας για τις ανθρώπινες απώλειες και ο δεύτερος, ως συνταγματάρχης που αρνείται να στείλει τους άντρες του σε αποστολή σίγουρης αυτοκτονίας.
S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα – Dr. Strangelove (1963)
Ένας στρατιωτικός διοικητής μιας βάσης πυρηνικών πυραύλων και φανατικός αντικομμουνιστής, εξαπολύει πόλεμο κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ εξαπολύει επίθεση κατά της μονάδας του, με σκοπό την αποτροπή ολοκαυτώματος και παράλληλα, αρχίζει τηλεφωνικές επαφές με το Σοβιετικό ηγέτη. Αντιπολεμική σάτιρα και μαύρη κωμωδία (του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, επίσης) με ευρηματικό και ταυτόχρονα προφητικό και ανατριχιαστικό σενάριο. Αναδεικνύει την παράνοια, στην οποία οδηγείται η ανθρωπότητα μέσα από την τεχνολογική εξέλιξη, από την οποία εξαρτώμεθα όλοι. Ο Πίτερ Σέλερς, υποδύεται ταυτόχρονα τρεις κύριους ρόλους και η ασπρόμαυρη φωτογραφία κάνει πιο εφιαλτικό το μήνυμα της ταινίας, για το πόσο εύθραυστη είναι ασφάλεια των πυρηνικών όπλων και η ισορροπία στις σχέσεις των μεγάλων δυνάμεων.
Πάττον, ο θρύλος της Νορμανδίας – Patton (1970)
Εθνικο-πατριωτική ταινία του Φράνκλιν Σάφνερ που πραγματεύεται την προσωπικότητα του στρατηγού Τζορτζ Πάττον (Τζορτζ Σ. Σκοτ), μια αμφιλεγόμενη μορφή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που επικρίθηκε πολλές φορές για την αντιμετώπιση των ανδρών του, για τις αποφάσεις του, που πήγαιναν κόντρα στις εντολές που λάμβανε από τους ανωτέρους και για την αθυροστομία του. Ο μονόλογός του κατά την έναρξη της ταινίας μπροστά από την αμερικανική σημαία ωθεί τον θεατή σε σκέψεις γύρω από το πώς θέλουν τους ηγέτες των στρατών όλου του κόσμου.
M.A.S.H. (1970)
Η ιστορία της ταινίας, αφορά μια Κινητή Χειρουργική Μονάδα Στρατού (Mobile Army Surgical Hospital) στα μετόπισθεν του πολέμου της Κορέας, η οποία δέχεται τους βαριά τραυματισμένους. Εκεί καταφθάνουν μια μέρα για να την ενισχύσουν δύο χειρουργοί, που απομυθοποιούν κάθε έννοια περί πειθαρχίας, υπακοής και σεβασμού, αλλά οι ανώτεροι δεν αντιδρούν γιατί οι χειρουργοί τους είναι απαραίτητοι.
Ο Ρόμπερτ Άλτμαν έχει γυρίσει μια αναρχική, ανατρεπτική, αντιπολεμική ταινία που δείχνει τη τραγικότητα του πολέμου μέσα από κωμικές καταστάσεις, εξυπνακίστικους διάλογους και απολαυστικές ερμηνείες των Ντόναλντ Σάδερλαντ, Έλιοτ Γκουλντ, Τομ Σκέριτ, Σάλι Κέλερμαν και Ρόμπερτ Ντιβάλ.
Αποκάλυψη Τώρα – Apocalypse Now (1979)
Το αντιπολεμικό έπος του Φράνσις Φορντ Κόπολα, μέσα από αλληγορικές, σκοτεινές και άλλοτε σουρεαλιστικές εικόνες (κέρδισε Όσκαρ Φωτογραφίας).
Ένας ειδικός πράκτορας (Μάρτιν Σιν) στέλνεται στη ζούγκλα της Καμπότζης να βρει και εκτελέσει έναν Αμερικανό στρατηγό (Μάρλον Μπράντο) που έχει λιποτακτήσει μαζί με το τάγμα του, το οποίο διοικεί δικτατορικά. Η πορεία του πράκτορα στο ποτάμι, ανάμεσα σε χίλιους κινδύνους αποτελεί μια αξέχαστη οπτική εμπειρία για το θεατή. Πέραν του κυνισμού και της σκληρότητας των Αμερικανών αξιωματικών που αντιμετωπίζει ο πράκτορας, θα συναντήσει (στην έκδοση Redux της ταινίας) και μια οικογένεια Γάλλων που διαμένουν μόνιμα μέσα στο δάσος, οι οποίοι και θα του εξιστορήσουν το πολιτικό και στρατιωτικό ιστορικό της κήρυξης αυτού του πολέμου.
Συγκλονιστική είναι η εμφάνιση του Μάρλον Μπράντο και αξέχαστη η ερμηνεία του Ρόμπερτ Ντιβάλ, ως επικεφαλής σμήνους ελικοπτέρων, που βομβαρδίζουν με βόμβες ναπάλμ ένα χωριό αμάχων υπό τους ήχους της «Επέλασης των Βαλκυριών» του Βάγκνερ.
Platoon (1986)
Μια διεισδυτική ματιά στην ωμότητα του πολέμου και της εσωτερικής μάχης ενός οπλίτη σε σύγχυση, από τον Όλιβερ Στόουν. Ο φακός του, κατά την διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ, ακολουθεί το νεοσύλλεκτο Κρις Τέιλορ (Τσάρλι Σιν), στο στρατόπεδο του οποίου, υπάρχουν δύο είδη Αμερικανών στρατιωτών από τους οποίους πρέπει να επιλέξει τους φίλους του. Οι στρατιώτες του λοχία Ελάιας (Γουίλεμ Ντεφόε) που δεν είναι σκληροί με τους Βιετναμέζους και τα βράδια συγκεντρώνονται όλοι μαζί και καπνίζουν ουσίες για να ξεφύγουν από τη φρίκη του πολέμου και οι άντρες του λοχία Μπαρνς (Τομ Μπέρεντζερ) που δεν διστάζουν να εκτελούν εν ψυχρώ μέχρι και ανυπεράσπιστους Βιετναμέζους.
Full Metal Jacket (1987)
Ένα φιλμ που καταδικάζει την απανθρωπιά που χρησιμοποιείται στην στρατιωτική εκπαίδευση για να σκληραγωγήσει τους νεοσύλλεκτους Πεζοναύτες των ΗΠΑ. Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ έχει γυρίσει εξ ολοκλήρου στην Αγγλία, ένα ψυχολογικό δράμα στο πρώτο μέρος που εξελίσσεται σε πολεμική περιπέτεια στο δεύτερο, αλλά παραμένει εξαιρετικά ενδιαφέρον ως αντιπολεμικό φιλμ.
Διμοιρία νεαρών (μεταξύ των οποίων οι Μάθιου Μοντίν και Βίνσεν Ντ’ Ονούφριο) εκπαιδεύεται από ένα σκληρό λοχία (Λι Έρμεϊ) προκειμένου να σταλεί στο Βιετνάμ. Πολλοί και διαφορετικοί χαρακτήρες αντιμετωπίζουν με διαφορετική ματιά την εκπαίδευση. Όσοι αντέξουν την εκπαίδευση, θα ζήσουν στο Βιετνάμ την πραγματική φρίκη που όμως ποτέ δεν είχαν φανταστεί στο πεδίο ασκήσεων.
Η Διάσωση του Στρατιώτη Ράιαν – Saving Private Ryan (1998)
Με το φακό του Στίβεν Σπίλμπεργκ, παρακολουθούμε μια εξαιρετικά βίαιη περιπέτεια με φόντο την απόβαση στη Νορμανδία κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σύμφωνα με το story, μετά την απόβαση στη Νορμανδία, ο λοχαγός Μίλερ (Τομ Χανκς) και έξι άνδρες του αναζητούν στην κατεχόμενη Γαλλία τον στρατιώτη Ράιαν (Ματ Ντέιμον), του οποίου τα τρία αδέλφια σκοτώθηκαν ήδη σε μάχες και το Γενικό Επιτελείο Στρατού διέταξε τη δική του σωτηρία. Αν και υπερβολικό το θέμα, οι εικόνες της φρίκης του πολέμου χάρη στη σκηνοθετική δεινότητα του Σπίλμπεργκ μένουν ανεξίτηλες στο μυαλό του θεατή.
Οι Σημαίες των Προγόνων μας – Flags of Our Fathers (2006)
Αφορμή για την ταινία είναι μια κλασσική φωτογραφία που έχει μείνει στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας: αυτή των έξι Αμερικανών στρατιωτών που υψώνουν την αμερικανική σημαία πάνω στη κορυφή του βουνού Σουριμπάσι της Ιβοζίμα, ύστερα από την πιο άγρια μάχη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που κόστισε 20.917 νεκρούς Ιάπωνες και 6.821 Αμερικανούς στρατιώτες, μεταξύ των οποίων και τρεις από τους έξι που σήκωσαν τη σημαία.
Στην ταινία, ο Κλιντ Ίστγουντ αναδεικνύει το πώς οι Αμερικανοί είχαν εκμεταλλευτεί μια φωτογραφία (στημένη, μάλιστα) από την απόβασή τους στην Ιβοζίμα για να διαφημίσουν στη συνέχεια τα Πολεμικά Ομόλογα, μιλώντας συνεχώς για τους γενναίους φαντάρους τους, (ευτελίζοντας αξίες όπως: πατριωτισμός, γενναιότητα, αυτοθυσία, φιλία), ενώ οι ίδιοι οι φαντάροι ήξεραν ότι πολεμούσαν έναν μάταιο πόλεμο απέναντι σε γενναίους υπερασπιστές της δικής τους πατρίδας, της Ιαπωνίας. Οι ερμηνείες είναι έξοχες με βάθος χαρακτήρων και οι σκηνές στο μέτωπο τόσο ρεαλιστικές που κόβουν την ανάσα. Η ταινία ακολουθήθηκε από δεύτερη του Κλιντ Ίστγουντ την ίδια χρονιά (Γράμματα από την Ίβο Ζίμα).
Γράμματα από την Ιβο Ζίμα – Letters from Iwo Jima (2006)
Μετά την αγγλόφωνη «Οι σημαίες των προγόνων μας», ο Κλιντ Ίστγουντ γυρίζει ταινία με το ίδιο θέμα (και Ιάπωνες πρωταγωνιστές), στην οποία αφηγείται την ίδια μάχη, αλλά από την πλευρά των Ιαπώνων, οι οποίοι προκειμένου να εμποδίσουν τους Αμερικανούς να καταλάβουν την Ιβοζίμα και να τη χρησιμοποιήσουν ως προπύργιο για την απόβασή τους στην Ιαπωνία, αποφασίζουν να θυσιαστούν δίνοντας έναν ηρωικό αγώνα με την καθοδήγηση του στρατηγού Κουριμπαγιάσι (Κεν Γουατανάμπι).
Έτσι με τις δύο αυτές ταινίες, ο μεγάλος αυτός σκηνοθέτης, στέλνει στον αμερικανικό λαό κυρίως και σε όλο τον κόσμο, το μήνυμα ότι σε έναν πόλεμο δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι και ότι ανθρώπινες ψυχές χάνονται, την ώρα που άλλοι καθορίζουν τις τύχες τους πίσω από οβάλ γραφεία και μακρόστενα τραπέζια διπλωματικών συνομιλιών.
Δουνκέρκη – Dunkirk (2017)
Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες των Βρετανών και των Συμμάχων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι περικυκλωμένοι από τις δυνάμεις του Χίτλερ στην παραλία της Δουνκέρκης, με τις πλάτες τους στην θάλασσα και περιμένουν τον εχθρό που πλησιάζει, αλλά και κάποια βοήθεια από τη Μεγάλη Βρετανία που βρίσκεται όχι πολύ μακριά, αλλά ούτε και πολύ κοντά.
Ο Κρίστοφερ Νόλαν σκηνοθετεί στιβαρά και χωρίς διαλόγους, παρά μόνον με τους ήχους των όπλων, των σφαιρών, των οβίδων, της άγριας θάλασσας και του ανέμου, μεταφέρει στον θεατή όλη την αγωνία και το φόβο των στρατιωτών, των ναυτών και των πιλότων απέναντι στο άγνωστο, αλλά και τον ηρωισμό των απλών ανθρώπων που έσπευδαν με κάθε πλωτό μέσο να σώσουν όσους μπορούσαν.
Για πρώτη φορά, απεικονίζεται η φρίκη του πολέμου σε ταινία χωρίς διαλόγους, παρά μόνον με εικόνες ύψιστου ρεαλισμού και κυρίως χωρίς ποτέ να φαίνονται οι εχθρικές δυνάμεις.
1 9 1 7 (2019)
Μια ιστορία ηρωισμού και αυτοθυσίας με αντιπολεμικό μήνυμα, δοσμένη με έναν απαράμιλλο τρόπο από τον Σαμ Μέντεζ. Τον Απρίλιο του 1917, στην καρδιά του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δύο νεαροί Βρετανοί στρατιώτες που τους υποδύονται οι Τζορτζ Μακ Κέι και Ντιν-Τσαρλς Τσάπμαν, πρέπει να περάσουν στα εδάφη του εχθρού (που υποχωρεί σκοπίμως σχηματίζοντας παγίδα) και σε περιορισμένο χρόνο να ειδοποιήσουν ένα προωθημένο τάγμα να σταματήσει τη προέλασή του προς τον βέβαιο θάνατο.
Ο Σαμ Μέντεζ παρακολουθεί κατά βήμα τους δύο στρατιώτες μέσα στα χαρακώματα, κάτω από υπόγειες σήραγγες, στα πεδία των μαχών ανάμεσα από νεκρούς, μέσα στη λάσπη, σε λίμνες και ποτάμια με δυνατό ρεύμα, αποφεύγοντας φωτοβολίδες που φωτίζουν τη νύχτα και βόμβες που εκρήγνυνται και μεταφέρει στο θεατή την αγωνία τους μαζί με τη φρίκη που νιώθουν από όσα αντιμετωπίζουν.
