Η Παναγία Νεραντζιώτισσα είναι κατά πολλούς η πιο κατανυκτική από τις εκκλησίες που λειτουργούνται σήμερα στο Μαρούσι. Ο ναός αυτός, που αποτελεί συγχρόνως προστατευόμενο αρχαιολογικό μνημείο, έχει δώσει το όνομά του στο νέο σταθμό του τρένου και είναι πλέον γνωστός πέρα από τα όρια της πόλης. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι για εκατό σχεδόν χρόνια, από την εποχή της Επανάστασης του 1821, είχε πάψει να λειτουργεί και είχε αφεθεί να ερειπώνεται, με κίνδυνο να καταστραφεί εντελώς. Η σωτηρία της Νεραντζιώτισσας οφείλεται στον φιλόλογο Χρήστο Ηλιόπουλο, που στις αρχές της δεκαετίας του 1920 κίνησε μια πραγματική εκστρατεία γι’ αυτό το σκοπό, για τον οποίο μάλιστα ίδρυσε στο Μαρούσι το σωματείο “Σύνδεσμος Αθμονέων Παναγία η Οδηγήτρια”.
Έρευνα – παρουσίαση: Γιώργος Πάλλης
Οι εργασίες επισκευής και συντήρησης του ερειπωμένου μνημείου βρίσκονταν σε εξέλιξη τον Ιούνιο του 1923, όταν το επισκέφθηκε ο μητροπολίτης Αθηνών Χρυσόστομος (το Μαρούσι υπαγόταν τότε στη μητρόπολη Αθηνών, που δεν είχε αναδειχθεί ακόμη σε αρχιεπισκοπή). Σύμφωνα με το επίσημο Δελτίο της Εκκλησίας της Ελλάδος “Εκκλησία” (φύλλο αρ. 4 της 23ης Ιουνίου 1923), ο Χρυσόστομος «μετέβη εις το Αμαρούσιον, ένθα ετέλεσεν την θείαν λειτουργίαν και εδίδαξε το συρρεύσαν πλήρωμα. Μετά το πέρας της λειτουργίας συνοδευόμενος υπό του Εφόρου των αρχαιοτήτων κ. Χρ. Ηλιοπούλου επεσκέφθη τον παρά το Αμαρούσιον επισκευαζόμενον αρχαιότατον (στ. αιώνος) ναόν της Θεοτόκου της Νεραντζιωτίσσης». Ο Χρυσόστομος λειτούργησε στο ναό της Κοιμήσεως, που ήταν τότε ο μόνος ενοριακός αλλά και ο μόνος μεγάλων διαστάσεων ναός του οικισμού. Μία αρχιερατική λειτουργία, εκτός μάλιστα εκείνης της ετήσιας πανήγυρης του Δεκαπενταύγουστου, αποτελούσε ένα εξαιρετικό γεγονός για την Κοινότητα του Αμαρουσίου.
Ο Χρυσόστομος (Παπαδόπουλος) υπήρξε μία από τις πιο σπουδαίες προσωπικότητες της Εκκλησίας της Ελλάδος, με μεγάλη σταδιοδρομία σε διάφορες εκκλησιαστικές θέσεις, βαθειά θεολογική παιδεία και σπουδαίο επιστημονικό έργο, ιδίως στον κλάδο της εκκλησιαστικής ιστορίας. Ο Σύνδεσμος Αθμονέων τον ανακήρυξε το 1924 επίτιμο πρόεδρό του και υπό την ιδιότητά του αυτή συνόδευσε το προσκύνημα του σωματείου στην Παναγία της Τήνου τον ίδιο χρόνο. Ο Ηλιόπουλος, που αναφέρεται στο δημοσίευμα ως Έφορος Αρχαιοτήτων, εκτελούσε χρέη Επιμελητού Αρχαιοτήτων σε τμήμα της Αττικής και ήταν, όπως σημειώθηκε, ο πρωτεργάτης της σωτηρίας του ιστορικού ναού και πρόεδρος του Συνδέσμου των Αθμονέων.
Αξιοσημείωτος είναι ο τοπογραφικός προσδιορισμός της Νεραντζιώτισσας στο κείμενο, «παρά το Αμαρούσιον», διότι τότε δεν βρισκόταν εντός του οικισμού, όπως σήμερα, αλλά στις παρυφές του, ανάμεσα σε αγρούς. Το δημοσίευμα θέλει το ναό να χρονολογείται στον 6ο αιώνα, αλλά η σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα τον τοποθετεί με ασφαλή τεκμήρια στον 16ο – ιδρύθηκε πιθανότατα το 1575.
Οι εργασίες συντήρησης της Νεραντζιώτισσας ολοκληρώθηκαν το 1923 και έδωσαν στο μνημείο την εικόνα που διατηρεί και σήμερα, και είναι σε μεγάλο βαθμό πιστή στην αρχική του μορφή, του 16ου αιώνα. Όπως πληροφορούμαστε από άλλη αναφορά του Δελτίου της “Εκκλησίας” (φύλλο αρ. 18 της 29ης Σεπτεμβρίου 1923), τα νέα θυρανοίξια του ιστορικού ναού πραγματοποιήθηκαν πανηγυρικά στις 8 Σεπτεμβρίου του έτους εκείνου, από τον μητροπολίτη Φθιώτιδος Ιάκωβο: «Τη εορτή των Γενεθλίων της Θεοτόκου, χοροστατούντος του Σ. Μητροπολίτου Φθιώτιδος, ετελέσθησαν εν Αμαρουσίω τα εγκαίνια του ανακαινισθέντος αρχαίου Βυζαντινού, πάλαι δε καθεδρικού της κωμοπόλεως ναού της Παναγίας της Οδηγητρίας, καθ’ ά συνέρρευσε πλήθος ευσεβών προσκυνητών».
