Η κυριαρχία της αίσθησης της όρασης έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ιστορία της εξέλιξης. Σύμφωνα με τον Freud, το μάτι αντικατέστησε τη μύτη όταν οι άνθρωποι ξεκίνησαν να περπατούν όρθιοι. Υπό αυτή την οπτική, η όσφρηση θεωρήθηκε η χαρακτηριστική ζωική αίσθηση, η αίσθηση της βαρβαρότητας, και η όραση η χαρακτηριστική ανθρώπινη αίσθηση, η κατ’ εξοχήν αίσθηση του ορθού λόγου και του πολιτισμού.
Η ηγεμονία της όρασης αντικατοπτρίστηκε πρώτα στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ο Πλάτωνας απέδωσε πρωτοκαθεδρία στην αίσθηση της όρασης για την εδραίωση της φιλοσοφίας (Τίμαιος), ενώ θεώρησε ότι είναι η οπτική ομορφιά που αρχικά εμπνέει τον φιλόσοφο να φτάσει σκαλωτά στο Θεό, που είναι η Απόλυτη Ομορφιά (Συμπόσιο). Ο Αριστοτέλης, επίσης, ιεράρχησε τις αισθήσεις, θεωρώντας την όραση ανώτερη από όλες τις άλλες (Ηθικά Νικομάχεια), ενώ συνέδεσε την όραση με τη γνώση (Μεταφυσικά). Η νεωτερικότητα αποτέλεσε ένα προϊόν απομυθοποίησης και απο-μαγικοποίησης, αφού βασίστηκε στον ορισμό του πραγματικού από την άποψη του υλικού, το οποίο μπορεί να είναι προσιτό μέσω του ορατού. Ως αποτέλεσμα, στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες η όραση έχει αναδειχτεί σε κυρίαρχη αίσθηση, καθώς κινούμαστε όλο και περισσότερο προς μία οπτική κουλτούρα.
Το φαίνεσθαι έχει αναδειχτεί σε υπέρτατη αξία, με την αξία του εαυτού να εγγράφεται στο σχήμα και την εμφάνιση του εξωτερικού μέρους του σώματος. Έτσι, τα σύγχρονα άτομα εκφράζουν μια αυξανόμενη ανησυχία για τη δημόσια προβολή του εαυτού τους, καθώς και την επιθυμία τους για διαχείριση των εντυπώσεων. Αποδίδεται όλο και μεγαλύτερη σημασία στην εξωτερική εμφάνιση του σώματος, που πολλές φορές ταυτίζεται με τον εαυτό. Χειριζόμενα το σώμα τους σαν ενεργητικό σχέδιο εργασίας, τα σύγχρονα άτομα γίνονται συνειδητοποιημένα και ενεργητικά εμπλεκόμενα στη διαχείριση της εμφάνισής του, αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητά του, τόσο σαν προσωπικό μέσο όσο και σαν κοινωνικό σύμβολο που μεταφέρει μηνύματα για την ατομική ταυτότητα.
Έτσι, τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στις σύγχρονες κοινωνίες η εμφάνιση πρακτικών τροποποίησης ή μετασχηματισμού του σώματος, η πιο δημοφιλής από τις οποίες είναι η αισθητική πλαστική χειρουργική. Όλο και περισσότερα άτομα επιλέγουν να παρέμβουν εξωτερικά στο σώμα τους και να το τροποποιήσουν μέσω της αισθητικής χειρουργικής, προκειμένου να αποκτήσουν το επιθυμητό σώμα. Οι επιθυμίες και οι προσδοκίες των περισσότερων υποψηφίων για αισθητικές επεμβάσεις έχουν να κάνουν με την εξάλειψη αρνητικών συναισθημάτων που τους προκαλεί η εξωτερική επιφάνεια του σώματός τους. Αφορούν, δηλαδή, το φαίνεσθαι, έχουν να κάνουν αποκλειστικά με την επιθυμία τους για βελτίωση της εικόνας του σώματός τους, η οποία περιλαμβάνει αντιλήψεις, συναισθήματα και φαντασιώσεις για το σώμα τους.
Η δημοφιλία και η ευρεία κοινωνική αποδοχή της αισθητικής χειρουργικής σήμερα, οφείλεται, κατά ένα μεγάλο μέρος, στις τεχνολογικές εξελίξεις και τη βελτίωση των χειρουργικών μεθόδων και τεχνικών, αλλά και στην επιθυμία των ίδιων των σύγχρονων ατόμων να εμπλακούν δυναμικά και ενεργητικά με την ανάπτυξη και διαμόρφωση των σωμάτων τους στο χρόνο και στο χώρο. Η τροποποίηση του σώματος μέσω της αισθητικής χειρουργικής αντανακλά την αυξανόμενη τάση των σύγχρονων ατόμων να διαχειρίζονται το σώμα τους ως ένα πλαστικό εφόδιο, το οποίο σχεδιάζουν, μορφοποιούν και ολοκληρώνουν σαν αποτέλεσμα των επιλογών του τρόπου ζωής τους.
Έτσι, σε μια κοινωνία που κυριαρχείται από την αίσθηση της όρασης, τα σύγχρονα άτομα ολοένα και περισσότερο ασκούν μέσω της αισθητικής χειρουργικής έλεγχο πάνω στο σχήμα, το μέγεθος και την εμφάνιση του σώματός τους, νιώθοντας ότι συγχρόνως αλλάζουν και την ατομική τους ταυτότητα.
Γεωργία Δηλάκη
(Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας Σώματος του τμήματος Ψυχολογίας Παντείου
Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία)
