Γράφει ο δρ. Αλέξιος Παναγόπουλος
Καθηγητής και ακαδηµαϊκός Ξένων Ακαδηµιών των Επιστηµών
Ι. Αντικείµενο και µεθοδολογία
Η παρούσα γνωµοδότηση εξετάζει εάν η καθιέρωση ενιαίου και υποχρεωτικού «Προσωπικού Αριθµού» συνάδει µε το Ελληνικό Σύνταγµα, το ενωσιακό δίκαιο και την ΕΣ∆Α. Η ανάλυση στηρίζεται σε θεσµικές πηγές (Σύνταγµα, GDPR, ΕΣ∆Α, νοµολογία ∆ΕΕ/Ε∆∆Α) και σε κριτική αξιολόγηση σύγχρονων θεωρητικών θέσεων περί τεχνολογικής διακυβέρνησης (ενδεικτικά Harari), χωρίς αποδοχή εξωθεσµικών ισχυρισµών.
ΙΙ. Συνταγµατικό πλαίσιο
– Αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 §1 Σ.).
Η Πολιτεία υποχρεούται να προστατεύει την αξία του ανθρώπου ως πρόσωπο. Η ολιστική σύνδεση ταυτοτικών, οικονοµικών, υγειονοµικών και κοινωνικών δεδοµένων σε έναν µοναδικό δείκτη εγείρει ζήτηµα αντικειµενοποίησης του προσώπου, ιδίως εάν υπερβαίνει τη λειτουργική αναγκαιότητα.
– Ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας (άρθρο 5 §1 Σ.)
Η υποχρεωτικότητα, χωρίς πραγµατικές εναλλακτικές ή εξαιρέσεις, µπορεί να συνιστά δυσανάλογο περιορισµό της προσωπικής αυτονοµίας.
– Προστασία προσωπικών δεδοµένων (άρθρο 9Α Σ.)
Η συγκέντρωση και διαρκής διασύνδεση δεδοµένων οφείλει να πληροί αυστηρά τις αρχές αναγκαιότητας και αναλογικότητας (άρθρο 25 §1 Σ.).
ΙΙΙ. Ενωσιακό και διεθνές δίκαιο
– GDPR (ΕΕ) 2016/679:
Άρθρα 5 (ελαχιστοποίηση/σκοπός), 6 (νόµιµη βάση), 9 (ευαίσθητα δεδοµένα), 22 (αυτοµατοποιηµένες αποφάσεις). Η καθολική ταυτοποίηση πρέπει να αποδεικνύει ότι δεν υφίστανται ηπιότερα µέσα.
– ΕΣ∆Α:
Άρθρο 8 (ιδιωτική ζωή) και 9 (ελευθερία σκέψης/συνείδησης). Η σύνδεση πρόσβασης σε βασικά αγαθά µε υποχρεωτική ψηφιακή ταυτοποίηση ενδέχεται να προκαλέσει έµµεσο εξαναγκασµό.
– Νοµολογία ∆ΕΕ:
Digital Rights Ireland (C-293/12) και Schrems II (C-311/18): αυστηρός έλεγχος γενικευµένης συλλογής/διασύνδεσης δεδοµένων και έµφαση στον πυρήνα των δικαιωµάτων.
IV. Ελεγκτική αξιολόγηση σύγχρονων θεωρητικών θέσεων
Στον δηµόσιο λόγο έχουν διατυπωθεί απόψεις (π.χ. Yuval Noah Harari) περί µελλοντικών κοινωνιών έντονου τεχνολογικού ελέγχου, «αλγοριθµικής διακυβέρνησης» και µετασχηµατισµού της εργασίας/πολιτειότητας.
– Ελεγκτική αποτίµηση:
Οι θέσεις αυτές είναι θεωρητικές και περιγραφικές, όχι δεσµευτικές πολιτικές.
∆εν αποτελούν απόδειξη κρατικής πρόθεσης, αλλά προειδοποιητικό πλαίσιο για πιθανούς κινδύνους συγκέντρωσης εξουσίας.
Η συνταγµατική αξιολόγηση οφείλει να εστιάζει όχι στις προθέσεις, αλλά στα αποτελέσµατα των µέτρων και στις εγγυήσεις που τα συνοδεύουν.
Συναφώς, η αναφορά σε ανθρωπολογικές ή θεολογικές ανησυχίες (ως π.χ. πατερική κριτική της καθολικής υποταγής) δεν εισάγεται ως νοµικό αξίωµα, αλλά ως βασικό νοµικό στοιχείο ελευθερίας της συνείδησης, την οποία το Σύνταγµα και η ΕΣ∆Α προστατεύουν ανεξαρτήτως κοσµοθεωρίας.
V. Έλεγχος αναλογικότητας
Για να κριθεί συνταγµατικά ανεκτός ο «Προσωπικός Αριθµός», πρέπει σωρευτικά να αποδειχθεί:
– Καταλληλότητα για συγκεκριµένο, σαφώς οριοθετηµένο σκοπό.
– Αναγκαιότητα, δηλαδή έλλειψη ηπιότερου ισοδύναµου µέσου.
– Στάθµιση, ώστε το όφελος να υπερτερεί της προσβολής δικαιωµάτων.
Η υποχρεωτικότητα χωρίς ουσιαστικές εξαιρέσεις, η ολιστική διασύνδεση και η ενδεχόµενη εξάρτηση πρόσβασης σε βασικά αγαθά επιβαρύνουν σοβαρά τη συνταγµατική στάθµιση.
VI. Συµπέρασµα – Γνωµοδοτική κρίση.
Υπό το ισχύον συνταγµατικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο, η καθολική ψηφιακή ταυτοποίηση µέσω ενιαίου «Προσωπικού Αριθµού» δεν µπορεί να θεωρηθεί αυτοδικαίως συνταγµατικά ανεκτή.
Η συµβατότητά της εξαρτάται από:
– αυστηρό περιορισµό σκοπών,
– ελαχιστοποίηση και µη ολιστική διασύνδεση δεδοµένων,
– πραγµατικές εναλλακτικές/εξαιρέσεις για λόγους συνείδησης,
-• ισχυρό ανεξάρτητο έλεγχο και απαγόρευση έµµεσου εξαναγκασµού.
Ελλείψει των ανωτέρω, ανακύπτει σοβαρός κίνδυνος αντισυνταγµατικότητας σε σχέση µε τα άρθρα 2 §1, 5 §1, 9Α και 25 §1 του Συντάγµατος, καθώς και µε τα άρθρα 8 και 9 της ΕΣ∆Α.
Η οποιαδήποτε µορφή Υποχρεωτικότητας είναι Αντισυνταγµατική και ανατρεπτική των ηθικών και θεσµικών Αρχών ενός Κράτους ∆ικαίου. Η προσπάθεια αναίρεσης των συστατικών στοιχείων του Κράτους ∆ικαίου οδηγούν σε σύγχρονες µορφές ηλεκτρονικής δικτατορίας που εύκολα µπορεί να θυµίζει σενάρια Ωκεανίας Όργουελ. Ο Έλληνας Νοµοθέτης καλείται να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να εφαρµόσει τις ηθικές και συνταγµατικές αρχές του Κράτους ∆ικαίου και όχι του Κράτους Αδίκου.
