Επιμέλεια Λία Βαλάτα – Τσιάμα: Ιστορικός – Ερευνήτρια
Παρόλο που είμαστε η μοναδική ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που δεν κυλά ποτάμι στην καρδιά της πόλης, μην πιστεύετε πως η Αθήνα είναι μέρος ξερό και άνυδρο. Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει. Στα σπλάχνα της τρέχουν εκατοντάδες ρυάκια και τρία ποτάμια, που μέχρι πριν λίγες δεκαετίες -τουλάχιστον μερικά κομμάτια τους- ήταν εμφανή. Ποτάμια και ρέματα είναι μεν μπαζωμένα αλλά εξακολουθούν και ρέουν υπογείως διατρέχοντας την πόλη. Μάλιστα είναι αυτά που προκάλεσαν και τις πρόσφατες διαβρώσεις στη γραμμή του τραμ που περνά πάνω από τον Ιλισσό και πλέον σήμερα είναι επικίνδυνες.
Ο Ιλισσός είναι αυτός που περνά ορμητικά και κάτω από τα υπόγεια της Εθνικής Πινακοθήκης. Μάλιστα πριν από λίγα χρόνια, το 2013, ανακαλύφθηκε ότι την αίθουσα περιοδικών εκθέσεων και τις αποθήκες της περιέβαλε ο Ιλισσός σε βάθος από 4,5 έως 7,7 μέτρα (ανάλογα με την κλίση του εδάφους), δηλαδή τουλάχιστον οκτώ μέτρα πιο πάνω από τις εκτιμήσεις της αρχικής γεωτεχνικής μελέτης (που υπολόγιζε τον υδροφόρο ορίζοντα σε βάθος 15,85 έως 24,7 μέτρα).
Τα προβλήματα από τα νερά στην Αθήνα δημιουργούνται εδώ και πολλά χρόνια από τα άφθονα στο υπέδαφός της ύδατα, μάλιστα πριν ένα αιώνα οι Αρσακειάδες, για να περάσουν από την πλευρά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στην οδό Σοφοκλέους, περνούσαν μια μικρή γέφυρα. Η γέφυρα περνούσε επάνω από το ρέμα στη θέση του οποίου σήμερα βρίσκεται η οδός Σταδίου και ένωνε την Αθήνα. Αξιοσημείωτο ήταν όταν μια φοβερή καταιγίδα παρέσυρε το 1852 τη γέφυρα, με αποτέλεσμα να κοπεί η πρωτεύουσα στα δύο. Το ρέμα μπαζώθηκε, η Σταδίου έγινε ένας μεγάλος δρόμος, όμως το νερό δεν σταμάτησε να κυλάει υπόγεια και σήμερα σε πολλά μεγάλα κτίρια τα νερά του ποταμού της οδού Σταδίου αντλούνται με ειδικά υδραυλικά συστήματα, προκειμένου να μην πλημμυρίσουν τα υπόγειά τους.
Η Αθήνα είναι πλούσια σε υπόγεια νερά, κάτι που άλλες πόλεις του κόσμου θα είχαν εκμεταλλευθεί αξιοποιώντας τα. Η οδός Ριζάρη, η λεωφόρος Συγγρού, η Ηρώδου Αττικού, η Λεωφόρος Αλεξάνδρας, – εκεί μάλιστα τα νερά αναβλύζουν από τα θεμέλια του Αρείου Πάγου- στέκουν κυριολεκτικά επάνω σε νερά ρυακιών και χειμάρρων. Η Αθήνα έχει ένα ποτάμι, πολυτραγουδισμένο, το οποίο κινείται υπογείως μέχρι και σήμερα. Πρόκειται για τον ποταμό Ιλισσό, ο οποίος πηγάζει από τον Υμηττό και περνάει μπροστά από το Παναθηναϊκό Στάδιο. Μάλιστα εκεί υπήρχε μια γέφυρα που είχε ανακατασκευαστεί το 1896, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι θεατές των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων.
Το ποτάμι κατευθυνόταν προς το Φάληρο, ανάμεσα από τους λόφους του Φιλοπάππου και της Σικελίας. Από την αρχαιότητα και μέχρι τον 20ο αιώνα ο Ιλισσός ήταν παραπόταμος του Κηφισού. Κατά τη διάρκεια των έργων κάλυψης το ποτάμι εξετράπη και δημιουργήθηκε νέα κοίτη, κάτω από τη λεωφόρο Παναγή Τσαλδάρη στα όρια των Δήμων Μοσχάτου και Καλλιθέας, η οποία εκβάλλει στο μέσο του Φαληρικού όρμου.
Στον «Φαίδρο» του Πλάτωνα υπάρχουν στοιχεία για τη φύση και το τοπίο του Ιλισσού. Ο Σωκράτης, αφού περνούσε ξυπόλυτος μέσα από την κοίτη του ποταμού, που είχε λίγα αλλά «χαρίεντα και διαφανή» νερά, γιατί ήταν καλοκαίρι, καθόταν στον ίσκιο ενός μεγάλου πλατανιού με συντροφιά το αδιάκοπο τραγούδι των τζιτζικιών και το θρόισμα των φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου. Στο τοπίο του «Φαίδρου» με την «αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον» υπήρχε και μικρή αλλά «χαριεστάτη πηγή μόλα ψυχρού ύδατος» και μεγάλη και σύσκια λυγαριά, που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα. Το ποτάμι, εδώ και χρόνια έχει καλυφθεί. Στην περιοχή όμως της Αγίας Φωτεινής ένα μικρό κομμάτι του παραμένει ανοιχτό, έτσι μπορεί κανείς να απολαύσει τις μυρωδιές από τις λυγαριές και τις ροδοδάφνες. Στον παχύ ίσκιο των πλατανιών, ακόμη και σήμερα, ακούγονται την άνοιξη τ’ αηδόνια να κελαηδούν και το καλοκαίρι τα τζιτζίκια αδιάκοπα να τραγουδούν. Υπάρχουν και χαλκογραφίες περιηγητών που δείχνουν πελαργούς να φωλιάζουν πάνω σε αρχαία ερείπια μέσα στην πόλη της Αθήνας.
Αυτά αναφέρει ο ερευνητής Βασίλης Κουτούζης, λέγοντας ακόμα πως η εκβολή του Ιλισσού είναι ένας σημαντικός σταθμός για τα πουλιά κατά τη διάρκεια της αποδημίας τους. Στην περιοχή, κατά καιρούς, έχουν καταμετρηθεί από διάφορους ορνιθολόγους 120 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία μάλιστα είναι πολύ σπάνια σήμερα στην Αττική. Έχουν παρατηρηθεί πολλά Χαραδριόμορφα, Ποταμοσφυρίκτες (Charadrius dubius), Κορμοράνοι, Αλκυόνες (Alcedo atthis), Τσικνιάδες, Χήνες, Στρουθιόμορφα και Αρπακτικά ακόμη.