Γράφει η Ζερβάκη Κωνσταντίνα: Κοινωνική Λειτουργός ΜΑ – Επιστημονικά Υπεύθυνη – ΜΨΚΑ Εφήβων ΕΠΑΨΥ
Από το 2019 βρισκόμαστε εν μέσω μιας, πρωτόγνωρης για τις πρόσφατες γενιές, πανδημίας, σε έναν πλανήτη που συλλογικά δοκιμάζει τις αντοχές του απέναντι σε έναν εχθρό σύνθετο, με άγνωστες ακόμα εν πολλοίς μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες για την κοινωνία μας σε επίπεδο οικονομίας, κοινωνικής οργάνωσης και φυσικά, ψυχικής υγείας.
Όπως είναι αναμενόμενο, εντονότερα πλήττονται οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μέσα στις οποίες εντάσσεται και η ομάδα των παιδιών και εφήβων. Το να βοηθήσουμε τα παιδιά και τους εφήβους μέσα σε αυτήν την εξαιρετικά περιοριστική και ψυχοτραυματική συνθήκη, να κατανοήσουν τον κίνδυνο, την αναγκαιότητα και τον σκοπό της τήρησης των δύσκολων μέτρων προστασίας και να αναπτύξουν παράλληλα στρατηγικές αντιμετώπισης των δυσκολιών μπορεί να λειτουργήσει ανακουφιστικά, βοηθώντας τους εφήβους να αποκτήσουν μιαν εσωτερική αίσθηση ελέγχου και να καλλιεργήσουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα.
Τι σημαίνει ψυχική ανθεκτικότητα
Ο όρος της ψυχικής ανθεκτικότητας (resilience) αφορά στην ικανότητα του ατόμου να αντέξει και ξεπεράσει δύσκολες, απειλητικές ή τραυματικές καταστάσεις, να τις διαχειριστεί ως πρόκληση και όχι ως καταστροφή και να βγει εν τέλει από αυτές ενδυναμωμένο. Περιγράφει την ικανότητά μας να διαχειριστούμε γεγονότα και καταστάσεις που μας διακινούν στρες, φόβο και άγχος, να αναζητήσουμε λειτουργικές λύσεις και στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων, αναπτύσσοντας έτσι τις δεξιότητες μας, την αίσθηση ελέγχου και αυτοαποτελεσματικότητάς μας. Δεν πρόκειται για μια ιδιότητα με την οποία γεννιόμαστε, ούτε συνεπάγεται πως είμαστε άτρωτοι ή δεν επιτρέπεται να νιώσουμε άσχημα συναισθήματα. Αποτελεί, αντίθετα, μια μαθημένη ικανότητα που σχετίζεται με την ικανότητά μας για θετική προσαρμογή και ευελιξία απέναντι στις αντιξοότητες.
Η ψυχική μας ανθεκτικότητα καλλιεργείται μέσα από μια δυναμική, μεταβαλλόμενη διεργασία που διαμορφώνεται από την αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων, όπως η ιδιοσυγκρασία του ατόμου, το οικογενειακό του περιβάλλον και το διαθέσιμο υποστηρικτικό του δίκτυο, το πλαίσιο μέσα στο οποίο βρίσκεται και δρα το άτομο (σχολείο, γειτονιά, κοινότητα, εργασιακό περιβάλλον), αλλά και την αλληλεπίδραση όλων των παραπάνω με την εκάστοτε δυσκολία. Σημαντικά στοιχεία του χαρακτήρα μας που σχετίζονται με υψηλή ψυχική ανθεκτικότητα αποτελούν η καλλιέργεια και η διατήρηση της αισιόδοξης ματιάς και του χιούμορ, η θετική αυτοεικόνα, η εσωτερική αίσθηση ελέγχου και η ικανότητας νοηματοδότησης των καταστάσεων.
Η παρατεταμένη ψυχοσυναισθηματική επιβάρυνση που βιώνουμε κατά την περίοδο της πανδημίας, με τους περιορισμούς και το διάχυτο αίσθημα ανασφάλειας και φόβου για το άγνωστο που την συνοδεύει, αποτελεί μια πρόκληση για όλους μας και δοκιμάζει την ικανότητά μας να ανταπεξέλθουμε στις δυσκολίες. Πρόσφατες έρευνες σχετικά με τις ψυχολογικές επιπτώσεις της καραντίνας, αναφέρουν υψηλά ποσοστά εμφάνισης συμπτωμάτων ψυχικής δυσφορίας (άγχος, μειωμένη διάθεση, ευερεθιστότητα, διαταραχές στον ύπνο και την πρόσληψη τροφής, αύξηση στην χρήση φαρμάκων/ουσιών, αύξηση βίας).
Η πρόκληση αυτή γίνεται εύλογα μεγαλύτερη για τα παιδιά και τους εφήβους που διανύουν ούτως η άλλως μια κρίσιμη και ευάλωτη αναπτυξιακά περίοδο και δεν έχουν αναπτύξει ακόμα τους γνωστικούς πόρους και τις στρατηγικές διαχείρισης προβλημάτων που απαιτούνται για να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν το βίωμά της πανδημίας. Ειδικότερα στα παιδιά και τους εφήβους, μελέτες υποδεικνύουν την αύξηση της συχνότητας εμφάνισης προβλημάτων συμπεριφοράς και συναισθήματος και την επιδείνωση των ήδη υπαρχουσών δυσκολιών ψυχικής υγείας ως απόρροια των περιοριστικών μέτρων και του εγκλεισμού της καραντίνας.
Πώς μπορούμε να ενδυναμώσουμε την ψυχική ανθεκτικότητα των εφήβων μας
Για να ενισχύσουμε την ικανότητα των εφήβων να κατανοήσουν και διαχειριστούν υγιώς την κρίση αυτή και να ενισχύσουμε την ψυχική τους ανθεκτικότητα, είναι επομένως ιδιαίτερα σημαντικό, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και όσοι εμπλεκόμαστε στην φροντίδα των παιδιών και των εφήβων να τους παρέχουμε ευκαιρίες και υποστήριξη για την διατήρηση μιας -κατά το δυνατόν- υγιούς καθημερινότητας και τη διαμόρφωση μιας αισιόδοξης προοπτικής για το μέλλον.
Βασικό εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση είναι η καλλιέργεια υγιούς, έγκυρης και κατάλληλης επικοινωνίας με τους εφήβους σχετικά με τα ζητήματα που αφορούν στην πανδημία. Είναι σημαντικό
οι ενήλικες με ρόλο φροντίδας, να παραμείνουμε ήρεμοι και καθησυχαστικοί απέναντι στα παιδιά και τους εφήβους, λειτουργώντας ως πρότυπο ψύχραιμης και υπεύθυνης συμπεριφοράς. Η παροχή έγκυρης ενημέρωσης εκ μέρους μας σχετικά με τον ιό και την σημασία των μέτρων προφύλαξης είναι απαραίτητη και μπορεί να διευκολύνει την γνωστική και συναισθηματική προετοιμασία των παιδιών και των εφήβων μπροστά στις επικείμενες αλλαγές, όπως και την προσαρμογή τους σε αυτές.
Για να είναι λειτουργική και εποικοδομητική η διαδικασία αυτή, είναι σημαντικό να παρέχουμε πληροφορίες σχετικά με τον ιό με ακριβή, σύντομο και ειλικρινή τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία και την αντιληπτική ικανότητα του κάθε ατόμου. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οπτικά βοηθήματα, εκπαιδευτικά βίντεο στο διαδίκτυο ή όποιο άλλο υλικό/μέσον μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση του παιδιού.
Η απόκρυψη της αλήθειας και των γεγονότων μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτή από τα παιδιά και τους εφήβους και καλό είναι να αποφεύγεται, καθώς είναι πιθανόν να προκαλέσει σύγχυση, δυσπιστία και αίσθημα αβεβαιότητας στα παιδιά. Είναι καλό να ενθαρρύνουμε στους εφήβους την ενεργητική αναζήτηση από τους ίδιους πηγών πληροφοριών σχετικά με τον ιό και να συζητούμε μαζί τους για τις ειδήσεις και τις πληροφορίες αυτές, βοηθώντας τους να αναπτύξουν μια κριτική ματιά απέναντί τους. ενθαρρύνοντάς τους να εκφράσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, τόσο τα ευχάριστα όσο και τα δυσάρεστα.
Προσοχή χρειάζεται, ωστόσο, στο να προστατεύσουμε τα παιδιά και τους εφήβους από την υπερέκθεση σε ακατάλληλες ή ψευδείς ή καταστροφολαγνικές πληροφορίες, ειδικότερα χωρίς την κατάλληλη επεξήγηση και πλαισίωση από πλευράς μας, καθώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του άγχους και στην καλλιέργεια αίσθησης πανικού και αβοήθητου. Είναι τέλος σημαντικό να αποφεύγουμε την απόδοση ευθυνών, τις κατηγορίες και την αρνητική κριτική απέναντι σε ένα άτομο που νόσησε και να εξηγούμε στους εφήβους για ποιους λόγους δεν ευθύνεται το ίδιο το άτομο, καταπολεμώντας έτσι την εμφάνιση φαινομένων κοινωνικού στιγματισμού και σχολικού εκφοβισμού.
Ως αντιστάθμιση στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα αβεβαιότητας, είναι επίσης εξαιρετικά σημαντικό να διατηρήσουμε εντός σπιτιού μια ρουτίνα όσον αφορά την καθημερινότητά μας. Είναι απαραίτητη η διατήρηση του προγράμματος/ωραρίου όσον αφορά τα γεύματα, τον ύπνο και τις δουλειές του σπιτιού, η οποία συμβάλλει στο να μεταδώσουμε μιαν αίσθηση σταθερότητας, συνέχειας και προβλεψιμότητας στα παιδιά και τους εφήβους, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο το αίσθημα ασφάλειας και ελέγχου στο περιβάλλον.
Εξαιρετικά σημαντική για την διατήρηση αυτού του προγράμματος για την ομάδα των παιδιών και των εφήβων, είναι και η καλή μας συνεργασία με το σχολικό πλαίσιο και η διαμόρφωση ενός όσο το δυνατόν πιο ήρεμου περιβάλλοντος στο σπίτι, με στόχο την διευκόλυνση της συμμετοχής τους στην – συχνά απαιτητική – διαδικασία της τηλεκπαίδευσης.
Βοηθητικό είναι επίσης το να ενθαρρύνουμε τη συχνή συμμετοχή των εφήβων σε δραστηριότητες που τους αποφορτίζουν και τους χαλαρώνουν, όπως η αξιοποίηση του διαδικτύου για την παρακολούθηση δρώμενων, θεατρικών παραστάσεων και την πρόσβαση σε ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες, η παρακολούθηση ταινιών, τα επιτραπέζια παιχνίδια, η μαγειρική, η ενασχόληση με χειροτεχνίες και αλλαγές στην διακόσμηση του σπιτιού, η κηπουρική στο μπαλκόνι ή στην αυλή, η φροντίδα των κατοικίδιων. Απαραίτητη είναι επίσης η μέριμνά μας για παροχή ευκαιριών για άσκηση, φυσική δραστηριότητα και σωματική ενεργοποίηση εντός και, όσο επιτρέπεται, εκτός σπιτιού, καθώς μπορεί να συμβάλλει στην καταπολέμηση της αίσθησης «μουδιάσματος», νωθρότητας και αποκοπής τόσο σε βιολογικό/σωματικό, όσο και σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο.
Οι παραπάνω δραστηριότητες μπορούν να έχουν ατομικό αλλά και ομαδικό χαρακτήρα, με την συμμετοχή κάποιων ή και όλων των μελών της οικογένειας. Δεν θα πρέπει να ξεχνούμε πως η περίοδος της κοινωνικής αποστασιοποίησης και των αυστηρών lockdowns, παρά τις προφανείς δυσκολίες της, μπορεί παράλληλα να λειτουργήσει ωφέλιμα για τους εφήβους και τις οικογένειες τους και να αποτελέσει έναυσμα και ευκαιρία για μοίρασμα ποιοτικού χρόνου και σύσφιξη των οικογενειακών σχέσεων.
Σημαντικότατη είναι τέλος η διατήρηση των διαπροσωπικών μας σχέσεων με άτομα εκτός του στενού κύκλου της οικογένειας, για την οποία μπορούν να αξιοποιηθούν οι ποικίλες πλατφόρμες επικοινωνίας μέσω διαδικτύου. Ειδικότερα για την ομάδα των εφήβων, η διατήρηση της τακτικής επαφής με τους συνομηλίκους τους είναι κομβικής σημασίας για την διατήρηση της ψυχοσυναισθηματικής τους ευεξίας, την διαμόρφωση της ταυτότητάς τους και την διατήρηση της αίσθησης του ανήκειν.
Η σημασία της φροντίδας του εαυτού μας
Δεν θα πρέπει τέλος να παραμελούμε την σημασία του να βρούμε χρόνο και εμείς ως ενήλικες για να φροντίσουμε και να θωρακίσουμε τους εαυτούς μας απέναντι στο άγχος και τις αντιξοότητες, ώστε να μπορούμε να συνεχίσουμε να αντεπεξερχόμαστε στον απαιτητικό φροντιστικό μας ρόλο, αλλά και να λειτουργούμε ως ένα υγιές πρότυπο για τα παιδιά και τους εφήβους μας. Στα πλαίσια της αυτοφροντίδας μας είναι σημαντικά:
– Η έκφραση των συναισθημάτων μας, ακόμα και των δυσβάστακτων και αρνητικών και η αποδοχή πως είναι φυσιολογικά και ανθρώπινα.
– Η αναγνώριση και αποδοχή των ορίων μας και του ότι δεν είμαστε παντοδύναμοι, όπως και το να θέτουμε ρεαλιστικούς στόχους.
– Η αποφυγή της τελειοθηρίας και της σκληρής αυτοκριτικής.
– Η υιοθέτηση ισορροπημένων συνηθειών αναφορικά με την διατροφή, τον ύπνο και τη φυσική μας κατάσταση.
– Η υιοθέτηση συμπεριφορών και τεχνικών για την αποσυμφόρηση από το στρες.
– Η αποφυγή της απομόνωσης και η διατήρηση της σύνδεσης με τα αγαπημένα μας πρόσωπα.
– Η δημιουργία προσωπικού χρόνου και η ένταξη ευχάριστων και δημιουργικών δραστηριοτήτων στο πρόγραμμά μας, που μπορούν να λειτουργήσουν χαλαρωτικά αλλά και ως επιβράβευση.
– Η αναζήτηση βοήθειας.
Αναζήτηση βοήθειας
Σε περίπτωση που παρατηρήσουμε έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις ή δυσκολίες συμπεριφοράς στα παιδιά και στους εφήβους που φροντίζουμε είναι σημαντικό να απευθυνθούμε έγκαιρα σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας και να εκθέσουμε τις ανησυχίες μας, ώστε να λάβουμε την αντίστοιχη καθοδήγηση.
v Η Τηλεφωνική Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης για τον COVID-19, 10306 του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας, η χρήση της οποίας είναι δωρεάν και διαθέσιμη όλο το 24ωρο για παιδιά και οικογένειες, αποτελεί ένα καλό πρώτο σημείο επαφής για να μοιραστούμε τους προβληματισμούς μας με ειδικούς ψυχικής υγείας.
v Άτομα που έχουν δικούς τους ανθρώπους που νοσούν ή έχουν χάσει κάποιον άνθρωπό τους από COVID-19, άτομα με αναπηρία και χρόνιες παθήσεις που έχουν νοσήσει ή έχουν υποκείμενα νοσήματα και η πανδημία επηρεάζει σημαντικά τη λειτουργικότητά τους, καθώς και άτομα με οξεία αντίδραση στρες και άγχους λόγω της πανδημίας μπορούν επίσης να απευθυνθούν για υποστήριξη στο πρόγραμμα «ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΩ» της ΕΠΑΨΥ μέσω του email: covidsupport@epapsy.gr ή του τηλεφώνου: 6907 722638, ώστε να λάβουν δωρεάν ψυχοκοινωνική υποστήριξη.
Βιβλιογραφία
§ www.nctsn.org/sites/default/files/resources/fact-sheet/outbreak_factsheet_1.pdf
§ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – Α΄ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ (2020). Οδηγίες για παιδιά και οικογένειες για την αντιμετώπιση των περιοριστικών μέτρων λόγω του κορονοϊού (COVID- 19) Διαμόρφωση των οδηγιών : Νάντια Μαγκλάρα, Ελένη Λαζαράτου
§ ΕΟΔΥ (2020).Πώς θα πρέπει να μιλάω σε παιδιά και έφηβους για τον ιό (SARS-CoV-2) που προκαλεί τη νόσο COVID-19. Συμβουλές για γονείς και εκπαιδευτικούς.
§ Λακιώτη, Α. (2011). Η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας, Στο Α. Σταλίκας, Π. Μυτσκίδου (Επιμ.) Εισαγωγή στη θετική ψυχολογία Αθήνα: Τόπος.
§ Masten, A. S. (2011). Resilience in children threatened by extreme adversity: Frameworks for research, practice, and translational synergy. Development and Psychopathology, 23,141-154.
§ Pearcey S., Shum A., Waite P., Patalay P. & Cathy Creswell (2020). Co-SPACE Study, Report 04: Changes in children and young people’s emotional and behavioural difficulties through lockdown, UK.